Trần Thị Thu Hà, Vũ Minh Chiến
Trường Đại học Ngoại thương
Email: k59.2014310046@ftu.edu.vn; chienvu@ftu.edu.vn
Tóm tắt
Nghiên cứu được thực hiện nhằm phân tích thực trạng hoạt động phát hành trái phiếu xanh, cũng như kinh nghiệm phát hành trái phiếu xanh và sự tăng trưởng của thị trường này của một số quốc gia phát triển trên thế giới. Nhóm tác giả tập trung phân tích dữ liệu ở ba thị trường lớn gồm: Mỹ, Đức và Singapore. Qua nghiên cứu các nước này, bài viết rút ra một số bài học kinh nghiệm cho Việt Nam để nâng cao hiệu quả phát hành trái phiếu xanh trong thời gian tới.
Từ khoá: Trái phiếu xanh, phát hành trái phiếu, Chính phủ, Việt Nam
Summary
The study aims to analyze the current state of green bond issuance, as well as the issuance experiences and market growth of this financial instrument in several developed countries around the world. The authors focus on data from three major markets: The United States, Germany, and Singapore. By examining these countries, the article draws lessons and recommendations to improve the effectiveness of green bond issuance in Vietnam in the near future.
Keywords: Green bonds, bond issuance, government, Vietnam
MỞ ĐẦU
Theo Tổ chức Năng lượng Quốc tế (IEA, 2023), đến năm 2050, một số quốc gia sẽ phải chi tổng cộng 1 nghìn tỷ USD mỗi năm để giảm một nửa lượng khí thải toàn cầu. Các vấn đề môi trường nghiêm trọng như mất đa dạng sinh học, mất cân bằng sinh thái, ô nhiễm và biến đổi khí hậu có tác động kinh tế đáng kể đến hàng triệu người. Đối mặt với những thách thức này, trái phiếu xanh (TPX) được coi là một công cụ hiệu quả để thu hút vốn từ các doanh nghiệp và là lựa chọn tốt nhất để chuyển nền kinh tế toàn cầu theo hướng bền vững.
Trên thế giới, Ngân hàng Thế giới (WB) và Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) đang dẫn đầu trong huy động vốn bền vững. Ở Việt Nam, qua gần 40 năm thực hiện công cuộc đổi mới, bên cạnh những thành tựu nổi bật về kinh tế, quá trình tăng trưởng kinh tế của nước ta đã bộc lộ những bất cập gây trở ngại trong thực hiện mục tiêu phát triển bền vững. Dù nghiên cứu mở rộng TPX trở thành ưu tiên hàng đầu trong ngành Tài chính, sản phẩm gọi vốn này đến nay vẫn chưa đạt được hiệu quả như kỳ vọng, do chưa nhận được sự quan tâm của các nhà đầu tư (NĐT).
Để phát triển thị trường TPX theo hướng bền vững, nghiên cứu kinh nghiệm phát hành TPX của Chính phủ một số quốc gia, từ đó đưa ra bài học kinh nghiệm cho Việt Nam là vấn đề cấp thiết trong tình hình hiện nay.
THẤY GÌ TỪ KINH NGHIỆM PHÁT HÀNH TRÁI PHIẾU XANH TẠI MỘT SỐ QUỐC GIA PHÁT TRIỂN TRÊN THẾ GIỚI?
Tại Mỹ:
Tại Mỹ, thị trường TPX được phân thành hai thị trường chính gồm: Đô thị và doanh nghiệp, mỗi loại thị trường phục vụ cho nhóm đối tượng khách hàng riêng biệt. Giai đoạn 2013-2018, trái phiếu đô thị xanh phát hành đạt khoảng 28 tỷ USD, chiếm 1,4% trong tổng số 2.000 tỷ USD thị trường trái phiếu đô thị. Mặc dù tăng trưởng ổn định từ giai đoạn 2013-2017, nhưng năm 2018 ghi nhận sự sụt giảm, bất chấp số lượng nhà phát hành tăng.
Năm 2019, thị trường phục hồi nhờ Hội nghị Chương trình phát hành trách nhiệm đề xuất tiêu chuẩn hóa định nghĩa và hướng dẫn phát hành cho chính quyền bang. Tính đến tháng 10/2020, các bang ở Mỹ đã phát hành TPX đạt khoảng 33,75 tỷ USD (chiếm tỷ lệ 18% toàn quốc), trong đó 65% được Chính phủ bảo lãnh; phát hành địa phương đạt hơn 119,5 tỷ USD, tương đương 47% toàn cầu.
Năm 2023, thị trường trái phiếu suy giảm do lãi suất cao tại một số bang nên việc huy động từ kênh dẫn vốn này giảm. Các cơ quan liên bang phát hành đạt khoảng 18,2 tỷ USD, chiếm 35% tổng lượng phát hành trong nước từ đầu năm.
Dù chưa có luật riêng, nhưng thị trường trái phiếu dựa vào hướng dẫn quốc tế, chịu sự giám sát của Ủy ban Chứng khoán và Hối đoái Hoa Kỳ (SEC) và Ủy ban Thương mại Liên bang (FTC). Dù Mỹ dẫn đầu toàn cầu về khối lượng, TPX vẫn chiếm tỷ lệ nhỏ trong thị trường nội địa. Việc phát hành TPX chậm đã hạn chế việc đóng góp vào ứng phó với biến đổi khí hậu.
Tại Đức
Từ khi tham gia thị trường TPX năm 2020, Đức nhanh chóng trở thành nhà phát hành chuẩn trong khu vực đồng Euro và nằm trong nhóm dẫn đầu toàn cầu về khối lượng phát hành. Là quốc gia từng có mức phát thải lớn nhất châu Âu, Đức cam kết giảm 55% lượng khí thải nhà kính vào năm 2030 so với mức năm 1990, với khoản đầu tư 54 tỷ Euro đến năm 2023.
Ngày 2/9/2020, Đức phát hành TPX đầu tiên (kỳ hạn 10 năm, lãi suất 0%), huy động 6,5 tỷ Euro, vượt nhu cầu đăng ký hơn 33 tỷ Euro. Toàn bộ vốn thu được cam kết dành cho các dự án sinh thái. TPX được phát hành song song với trái phiếu chính phủ thông thường có điều kiện tương tự, tạo nên mô hình “trái phiếu kép”, nhằm mở rộng tài chính môi trường lên tới 11 tỷ Euro. Năm 2021, Đức phát hành thêm hai trái phiếu với tổng giá trị đạt gần 11,5 tỷ USD. Đến năm 2022, Đức xếp thứ ba toàn cầu về phát hành TPX khi đạt 14,3 tỷ USD và đứng đầu về trái phiếu chính phủ xanh.
Năm 2023, tổng giá trị phát hành đạt 32,7 tỷ USD, trong đó trái phiếu chính phủ chiếm 18,8 tỷ USD. Khoảng 40% (tương ứng 6,9 tỷ EUR) được phân bổ cho việc sử dụng đất như phát triển rừng, canh tác hữu cơ và nông nghiệp bền vững.
 |
Tại Singapore
Singapore là thị trường dẫn đầu về phát hành TPX tại ASEAN, chiếm 63% tổng lượng phát hành khu vực và duy trì vị thế này đến năm 2022. Từ tháng 6/2022, nước này xây dựng khung pháp lý cho TPX chính phủ dựa trên Đạo luật SINGA (2021) và Khung TPX Singapore. Khung này quy định rõ quy trình sử dụng vốn, tiêu chí lựa chọn dự án, phân bổ và quản lý nguồn vốn, cũng như yêu cầu báo cáo. Ba nguyên tắc trọng tâm gồm: Giám sát cấp bộ, đánh giá kỹ thuật dự án và tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế.
Ban Chỉ đạo TPX, do Bộ trưởng Bộ Tài chính Singapore đứng đầu, giám sát toàn bộ hoạt động phát hành. Mỗi dự án thuộc khuôn khổ SINGA được đánh giá độc lập bởi Bộ Tài chính và các bộ liên quan để đảm bảo đáp ứng tiêu chí chi tiêu xanh.
Số liệu thống kê cho thấy, đến quý I/2023, Singapore đã phát hành tổng cộng 8,2 tỷ SGD TPX chính phủ, phân bổ vào giao thông sạch, công trình xanh, quản lý chất thải và nước bền vững. Mặc dù phát hành TPX muộn, nhưng Singapore đã vượt qua Thái Lan và Malaysia, trở thành quốc gia phát hành TPX chính phủ lớn nhất ASEAN. Thành công này được thúc đẩy bởi hệ thống phân loại tài chính bền vững, tương thích với tiêu chuẩn Liên minh châu Âu (EU) và quốc tế, giúp chuẩn hóa thị trường nội địa.
THỰC TRẠNG PHÁT HÀNH TRÁI PHIẾU XANH TẠI VIỆT NAM
Tại Việt Nam, TPX, cùng với trái phiếu xã hội và trái phiếu bền vững được sử dụng để huy động vốn tư nhân cho các dự án mang lại lợi ích môi trường - xã hội, phù hợp với các mục tiêu phát triển bền vững và thỏa thuận Paris năm 2015. Việc phát hành tuân thủ theo tiêu chuẩn TPX ASEAN và nguyên tắc TPX, dưới sự quản lý của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước nhằm hướng đến sản phẩm tài chính bền vững.
Ngân hàng Nhà nước và chính quyền địa phương là các tổ chức phát hành với đợt phát hành thí điểm bắt đầu từ tháng 10/2016. Trái phiếu được chào bán trong giai đoạn 2016 - 2017 kỳ hạn 3 - 5 năm, khối lượng phát hành từ 300 - 500 tỷ đồng, đăng ký giao dịch tại Trung tâm Lưu ký Chứng khoán và Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội. Năm 2017, tổng dư nợ đạt khoảng 1.884 tỷ đồng. Tuy nhiên, so với tổng quy mô thị trường trái phiếu Việt Nam (đạt 104,6 tỷ USD năm 2019; 324,1 tỷ USD trong 9 tháng đầu 2020). Quy mô phát hành TPX vẫn còn rất hạn chế.
Dù vậy, năm 2022 đánh dấu tiến triển mới với việc Chính phủ công bố Chương trình chuyển đổi năng lượng công bằng (JETP), kỳ vọng huy động đạt khoảng 15,5 tỷ USD hỗ trợ chuyển đổi năng lượng. Đến cuối năm 2022, tổng giá trị phát hành TPX tại Việt Nam đạt khoảng 200 triệu USD; trong đó 57% nguồn vốn này được phân bổ cho lĩnh vực năng lượng tái tạo, bên cạnh giao thông, xử lý rác thải và xây dựng.
 |
IFC đánh giá Việt Nam là thị trường tiềm năng để phát triển trái phiếu xanh, hỗ trợ quá trình chuyển đổi kinh tế xanh. Về khung pháp lý, Ngân hàng Nhà nước và Bộ Tài chính đã thúc đẩy xanh hóa thị trường tài chính, xây dựng tiêu chuẩn phát hành TPX theo chuẩn ASEAN và triển khai chỉ số xanh trên thị trường chứng khoán.
Bên cạnh kết quả đạt được ở trên, thị trường TPX ở nước ta vẫn gặp phải không ít khó khăn, rào cản. Đó là thông tin và tiêu chí đánh giá chưa minh bạch, thiếu chuẩn mực đo lường hiệu quả dự án, chi phí phát hành cao và năng lực đánh giá của tổ chức trung gian còn yếu. Nhà đầu tư còn chưa mặn mà, ưu tiên lợi nhuận ngắn hạn và xem nhẹ yếu tố môi trường. Khuôn khổ pháp lý chưa hoàn thiện, thiếu hướng dẫn cụ thể gây khó khăn trong xác định dự án xanh. Nguồn cung dự án cũng hạn chế do thủ tục phức tạp và chi phí xác minh cao.
BÀI HỌC KINH NGHIỆM CHO VIỆT NAM
Bài học từ Mỹ
Tầm quan trọng của tiêu chuẩn hóa: Hiện tượng “Greenwashing” - dán nhãn “xanh” cho một trái phiếu vẫn chưa thể kiểm chứng được lợi ích. Thực trạng này vẫn là trăn trở của cả nhà đầu tư và các nhà nghiên cứu thị trường, khi nhiều người không thể phân biệt được TPX và trái phiếu chỉ “hơi” xanh.
Việc tiêu chuẩn hóa các định nghĩa sẽ giúp nâng cao tính minh bạch; đồng thời, giữ vững niềm tin của các nhà đầu tư. Khi không có sự hiện diện của các định nghĩa thống nhất, các chủ thể tham gia thị trường phải cần có sự xác minh và chứng nhận của các cấp có thẩm quyền. Tuy nhiên, hiện tại dịch vụ này mới chỉ giới hạn ở các dự án liên quan đến năng lượng tái tạo, vận tải công cộng, làm sạch môi trường nước và công trình xanh.
Định giá trái phiếu hợp lý: Với trái phiếu truyền thống, xếp hạng được tiêu chuẩn hóa và chấp nhận rộng rãi bởi một cơ quan xếp hạng lớn đưa ra ý kiến về mức độ tín nhiệm của trái phiếu, tương quan trực tiếp với giá cả. Với quy mô thị trường tại Mỹ theo báo cáo mới nhất, nhiều cơ quan xếp hạng không tính đến các yếu tố môi trường khi xếp hạng TPX. Sự thất bại trong công đoạn định giá có thể là do thiếu dữ liệu để theo dõi mối tương quan giữa mức độ tín nhiệm cơ bản của tổ chức phát hành và khả năng giải quyết biến đổi khí hậu.
Hoàn chỉnh chức năng thị trường: Thị trường còn non trẻ, vẫn còn những nút thắt chức năng thị trường cần được giải quyết. Việc thiếu thanh khoản trên thị trường TPX của Mỹ là một trở ngại cho quá trình phát triển. Nhiều TPX được đưa ra thị trường ở quy mô nhỏ để các nhà đầu tư lớn mua, vì rất nhiều nhà đầu tư tổ chức sẽ không bỏ tiền vào trái phiếu không đáp ứng được điều kiện để đưa vào chỉ số thị trường.
Thị trường TPX tại Mỹ đã tăng trưởng đáng kể kể từ khi được chào bán rộng rãi vào năm 2013. Tuy nhiên, thị trường này vẫn cần sự quan tâm sâu sắc hơn nữa từ Chính phủ cùng với những nghiên cứu giải pháp thiết thực hơn, để có thể phát triển mạnh mẽ trên toàn quốc cũng như toàn thế giới.
Bài học từ Đức
Kết hợp giữa chính phủ và các cơ quan khác: Chính phủ đã thành lập Nhóm TPX cốt lõi (CCBT - Core Green Bond Team) gồm Bộ Môi trường, Bảo tồn Thiên nhiên và An toàn Hạt nhân Liên bang và Cơ quan Tài chính Cộng hòa Liên bang Đức, chịu trách nhiệm quản lý các nhiệm vụ liên quan đến trái phiếu chính phủ xanh và khuôn khổ làm việc. Đối với mỗi khoản chi tiêu xanh đủ điều kiện, Nhóm TPX cốt lõi cộng tác với bộ phận liên quan để xác định các dự án dựa trên nguyên tắc TPX, phân loại công và các giấy tờ chi tiêu liên bang đã xuất bản trước đó. Đồng thời, Đức sẽ hợp tác với một cơ quan độc lập bên ngoài để đưa ra xác minh của bên thứ ba về các báo cáo phân bổ và việc tuân thủ của họ với Khung TPX.
Ngân hàng Tái thiết Đức (KfW) cũng đóng vai trò thiết yếu trong thúc đẩy sự tăng trưởng của thị trường TPX (trong Chiến lược tài chính bền vững). Kể từ năm 2014, Ngân hàng Tái thiết Đức đã hỗ trợ thị trường TPX với tư cách vừa là nhà phát hành vừa là nhà đầu tư, nhờ đó nâng cao nhận thức của công chúng về sản phẩm này.
Phương pháp trái phiếu đôi giúp thu hút nhà đầu tư: Kể từ lần đầu phát hành năm 2020, Chính phủ Đức đã chào bán TPX theo phương pháp “trái phiếu đôi”. Các nhà đầu tư vào TPX của Đức sẽ được phép hoán đổi trái phiếu của họ với trái phiếu chính phủ Đức thông thường có cùng kỳ hạn và lãi suất bất cứ khi nào họ muốn. Việc này sẽ giúp cho TPX vẫn còn bị xem nhẹ trở nên hấp dẫn hơn bằng cách cho phép các nhà đầu tư lớn được chuyển sang thị trường thông thường nếu cần thiết cho mục đích thanh khoản.
Vì TPX hiện vẫn chỉ chiếm một phần nhỏ dưới 5% của thị trường trái phiếu toàn cầu, các nhà đầu tư lớn muốn hoán đổi tài sản trong thị trường này có thể gặp khó khăn, vì khối lượng giao dịch quá nhỏ để cho phép các chuyển dịch tài sản lớn. Mở cửa cho các nhà đầu tư di chuyển quốc tế, do đó có thể giảm bớt sự do dự khi tham gia vào thị trường TPX ngay từ đầu. Theo Chính phủ Đức, cơ chế trái phiếu đôi không chỉ làm tăng khả năng tiếp thị của TPX, mà còn tạo điều kiện tiếp cận thanh khoản cho TPX vẫn đang bị cận biên.
Bài học từ Singapore
Định hướng quan điểm về tài chính xanh: Chính phủ cần phải định hướng rõ ràng về quan điểm tài chính xanh là điều tất yếu, cũng như xây dựng lộ trình phát triển các kênh tài chính xanh phù hợp, khả thi, theo các giai đoạn chiến lược phát triển xanh. Điều này đặc biệt quan trọng trong định hướng quan điểm, nhận thức về phát triển xanh, tăng trưởng xanh tài chính xanh của không chỉ công chúng, doanh nghiệp và các nhà đầu tư trong hành vi tiêu dùng xanh, sản xuất xanh, tích cực đầu tư xanh, mà còn của các định chế tài chính trong xây dựng, phát triển, thực hiện triển khai từng bước các sản phẩm tài chính xanh hỗ trợ quá trình hình thành và phát triển thị trường tài chính xanh.
Singapore luôn ý thức được rằng đất nước mình hầu như không có tài nguyên, nguyên liệu đều phải nhập từ bên ngoài, trong đó có cả lương thực, rau, hoa quả, đến cả nước ngọt cũng phải nhập khẩu. Chính vì vậy, nước này luôn tận dụng tài nguyên sẵn có, đầu tư cơ sở hạ tầng tối ưu nhất, đồng thời coi nhiệm vụ bảo vệ môi trường sinh thái là nhiệm vụ chiến lược trong chính sách phát triển kinh tế - xã hội.
Sự hỗ trợ của Chính phủ cho các nhà đầu tư: Singapore đã tạo ra các sáng kiến tài trợ và trợ cấp để giúp đỡ các tổ chức phát hành và vay trái phiếu xanh. Cụ thể, Chính phủ Singapore đã cung cấp vốn để thanh toán chi phí phát hành TPX nếu nhà phân tích hoặc người cho vay có trụ sở tại Singapore và thậm chí còn mở rộng hỗ trợ cho các tập đoàn nước ngoài đăng ký giao dịch trái phiếu trên sàn quốc gia.
MỘT SỐ KIẾN NGHỊ NHẰM HỖ TRỢ CHÍNH PHỦ ĐẨY MẠNH HOẠT ĐỘNG PHÁT HÀNH TRÁI PHIẾU XANH TẠI VIỆT NAM
Dựa trên những hiểu biết của nhiều chuyên gia toàn cầu về phát hành TPX, thực trạng thị trường TPX Việt Nam và những hạn chế trong hoạt động phát hành TPX ở nước ta như đã đề cập, nghiên cứu đề xuất một số kiến nghị nhằm hỗ trợ Chính phủ đẩy mạnh phát hành TPX tại Việt Nam.
Thứ nhất, Chính phủ cần thành lập một ủy ban có trách nhiệm giám sát hoạt động phát hành TPX bao gồm nhiệm vụ kiểm tra và đặt ra các quy tắc, quy định cho thị trường TPX.
Thứ hai, Chính phủ nên xây dựng tài liệu đặc biệt về TPX, trong đó nêu rõ các tiêu chí của quốc gia trong việc xác định các dự án xanh, TPX và các nguyên tắc hướng dẫn bởi TPX cho đến nay vẫn là nền tảng của chiến lược phân bổ và phát triển nguồn lực tài nguyên môi trường.
Thứ ba, Chính phủ nên có các chính sách ưu đãi để kích cầu các nhà đầu tư mới đầu tư vào TPX.
KẾT LUẬN
TPX là sản phẩm tài chính xanh còn khá mới mẻ nhưng đầy tiềm năng tại Việt Nam. Do đó, việc khuyến khích hoạt động phát hành TPX, xây dựng và phát triển thị trường TPX trong tương lai trên cơ sở kinh nghiệm với những thành công của Singapore và Đức, cũng như quá trình phát triển lâu dài của thị trường Mỹ.
Kinh nghiệm của các nước phát triển trên cho thấy, cần thực hiện các định hướng chính sách kinh tế, tài chính nhằm tạo dựng nhận thức về trách nhiệm môi trường trong xã hội; đồng thời, xây dựng hành lang pháp lý cho TPX làm cơ sở giúp cho loại công cụ tài chính này được phát triển ổn định hơn.
Bên cạnh đó, việc chào bán TPX cần hình thành những đơn vị độc lập, chuyên trách để quản lý, vận hành thị trường trái phiếu phát triển ổn định, minh bạch, bền vững. Trong tương lai, kênh huy động vốn từ TPX sẽ là công cụ huy động vốn rất thành công cho các dự án đầu tư dài hạn tại Việt Nam.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Climate Bonds Initiative (2023). Global State of the Market Report 2023.
2. Ministry of Finance (2023). Singapore Green Bond Report.
3. ICMA (2018). Bộ nguyên tắc phát hành và sử dụng nguồn thu từ trái phiếu xanh Ấn bản năm 2018.
4. Vũ Thị Như Quỳnh (2021). Thị trường trái phiếu xanh ở Việt Nam: Cơ hội, thách thức và định hướng phát triển, đăng trên Tạp chí Tài chính, ngày 28/05/2021.
|
