Tăng cường hiệu quả kinh doanh của các doanh nghiệp hóa chất trong bối cảnh hội nhập và chuyển đổi xanh

ThS. Nguyễn Thị Bích Ngọc

Khoa Tài chính Ngân hàng và Bảo hiểm, Trường Đại học Kinh tế Kỹ thuật Công nghiệp

Email: ntbngoc@uneti.edu.vn

Tóm tắt

Tại Việt Nam, ngành công nghiệp hóa chất đóng vai trò nền tảng, là ngành chuyển đổi nguyên liệu thô thành các sản phẩm sử dụng trong các ngành khác như: nông nghiệp, môi trường, thực phẩm, vệ sinh, trang trí, giao thông... Tuy giữ vị trí chiến lược, nhưng nhiều doanh nghiệp trong ngành, đặc biệt là doanh nghiệp niêm yết vẫn gặp khó khăn trong việc nâng cao hiệu quả kinh doanh do hạn chế về công nghệ, khả năng quản trị tài chính và biến động thị trường nguyên liệu đầu vào. Chính vì vậy, việc nâng cao năng lực cạnh tranh tại các doanh nghiệp ngành công nghiệp hóa chất tại Việt Nam trong bối cảnh hội nhập và chuyển đổi xanh là cần thiết, từ đó tạo nguồn lực để triển khai các giải pháp hữu ích nhằm tăng cường hiệu quả kinh doanh cho doanh nghiệp.

Từ khóa: Công nghiệp hóa chất, doanh nghiệp hóa chất, hiệu quả kinh doanh

Summary

In Viet Nam, the chemical industry plays a foundational role, serving as a sector that transforms raw materials into products used across various fields such as agriculture, environment, food, sanitation, decoration, and transportation. Despite its strategic position, many enterprises in the industry, particularly listed companies, continue to face difficulties in enhancing business performance due to technological limitations, financial management capacity, and fluctuations in input material markets. Therefore, improving competitiveness in chemical enterprises in Viet Nam within the context of integration and green transition is essential, thereby creating the foundation for implementing effective solutions to strengthen business performance.

Keywords: Chemical industry, chemical enterprises, business performance

ĐẶT VẤN ĐỀ

Trong bối cảnh hội nhập và xu thế chuyển đổi xanh diễn ra mạnh mẽ, các doanh nghiệp Việt Nam, đặc biệt là doanh nghiệp trong lĩnh vực hóa chất, đang đứng trước những cơ hội và thách thức to lớn, đòi hỏi phải nâng cao năng lực cạnh tranh, đáp ứng các tiêu chuẩn khắt khe về chất lượng, môi trường và an toàn hóa chất. Tuy nhiên, nhiều doanh nghiệp vẫn đang gặp khó khăn trong việc xác định các giải pháp hiệu quả để thích ứng với bối cảnh mới, đặc biệt là về đầu tư công nghệ, chuyển đổi số, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực và xây dựng chiến lược kinh doanh phù hợp. Do vậy, nghiên cứu tập trung phân tích thực trạng phát triển của ngành công nghiệp hóa chất, chỉ rõ cơ hội, thách thức và đề xuất giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả kinh doanh cho các doanh nghiệp hóa chất trong thời kỳ hội nhập và chuyển đổi xanh.

THỰC TRẠNG NGÀNH CÔNG NGHIỆP HÓA CHẤT TẠI VIỆT NAM

Công nghiệp hóa chất là lĩnh vực sản xuất chuyên tạo ra các hợp chất và vật liệu hóa học thông qua quá trình biến đổi nguyên liệu thô, cung cấp đầu vào cho nhiều ngành khác như: nông nghiệp, y tế, công nghiệp chế biến, xây dựng và tiêu dùng. Sản lượng hóa chất tại Việt Nam tăng trưởng cao, với mức tăng 11,9 % trong năm 2024 so với năm trước.

Tuy nhiên, đặc điểm tập trung cao và yêu cầu kỹ thuật chuyên sâu khiến hiệu quả hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp ngành này thường phụ thuộc lớn vào tính đồng bộ chuỗi cung ứng và trình độ công nghệ. Phần lớn doanh nghiệp đều cần đầu tư hệ thống quản lý môi trường và xử lý chất thải đạt chuẩn quốc tế để đáp ứng các yêu cầu theo quy định và xây dựng uy tín doanh nghiệp. Điều này dẫn đến tỷ lệ tài sản cố định trên tổng tài sản cao, từ đó kéo theo chỉ số đánh giá hiệu quả sử dụng tài sản của doanh nghiệp (ROA) và vòng quay tổng tài sản thường thấp hơn so với các ngành ít cần đầu tư tài sản như dệt may. Bên cạnh đó, sự phức tạp của quy trình sản xuất hóa chất như cần có môi trường áp suất, nhiệt độ cao và công nghệ hiện đại…, làm cho thời gian khấu hao thiết bị kéo dài, dẫn đến thời gian hoàn vốn và lợi nhuận có độ trễ lớn.

Mặt khác, ngành công nghiệp hóa chất yêu cầu nguồn vốn đầu tư rất lớn, đặc biệt là đầu tư cho các nhà máy liên hoàn và hệ thống xử lý môi trường. Điều này đồng nghĩa với mức độ rủi ro tài chính cao, nhất là khi ngành phụ thuộc vào nguyên liệu nhập khẩu. Theo số liệu năm 2024, Việt Nam nhập khẩu hóa chất 8,29 tỷ USD (tăng 16,7% so với năm 2023) (Hóa chất Sapa, 2025), chủ yếu từ Trung Quốc, Malaysia và Mỹ. Điều đó phản ánh sự lệ thuộc đáng kể vào nguồn cung bên ngoài, đồng thời làm gia tăng chi phí nguyên liệu đầu vào và thu hẹp lợi nhuận của các doanh nghiệp trong nước.

Nguồn nhân lực trong ngành công nghiệp hóa chất đòi hỏi phải có nền tảng kiến thức vững chắc và chuyên sâu về kỹ thuật, hóa học, tự động hóa cũng như các quy chuẩn an toàn môi trường. Việc sở hữu đội ngũ kỹ thuật trình độ cao không chỉ là yêu cầu bắt buộc để bảo đảm hoạt động sản xuất an toàn, hiệu quả mà còn là động lực quan trọng giúp doanh nghiệp đổi mới, cải tiến quy trình, áp dụng công nghệ hiện đại và nâng cao năng lực cạnh tranh trên thị trường. Tuy nhiên, đi kèm với lợi thế này là áp lực về chi phí tuyển dụng, đào tạo và duy trì nguồn nhân lực chất lượng cao luôn chiếm tỷ trọng đáng kể trong tổng chi phí vận hành của doanh nghiệp.

Bên cạnh những yêu cầu về sản xuất, các doanh nghiệp trong ngành công nghiệp hóa chất còn phải tuân thủ hàng loạt quy định nghiêm ngặt liên quan đến bảo quản, vận chuyển và kiểm soát nguy cơ ô nhiễm môi trường, bao gồm việc xử lý khí thải độc hại như: carbon dioxide (CO₂), lưu huỳnh dioxide (SO₂) hay bụi mịn. Để đáp ứng các tiêu chuẩn này, doanh nghiệp buộc phải đầu tư mạnh vào hệ thống an toàn, công nghệ xử lý hiện đại và cơ sở hạ tầng đạt chuẩn quốc tế, nhằm giảm thiểu rủi ro về môi trường cũng như đảm bảo sức khỏe cộng đồng. Tuy nhiên, những khoản chi phí này thường chiếm tỷ trọng lớn trong cơ cấu chi phí hoạt động, khiến chi phí quản lý doanh nghiệp tăng cao đáng kể. Hệ quả là lợi nhuận ròng bị thu hẹp, đồng thời làm suy giảm khả năng phản ánh đúng hiệu quả hoạt động thực tế thông qua các chỉ số tài chính truyền thống, tạo ra thách thức lớn cho việc đánh giá và hoạch định chiến lược phát triển dài hạn.

Ngành công nghiệp hóa chất mang đặc trưng chu kỳ rõ rệt, chịu tác động trực tiếp từ biến động giá nguyên liệu đầu vào như: phân bón, dầu thô cũng như những thay đổi trên thị trường quốc tế. Chẳng hạn như giá phân bón giảm sâu trong năm 2023 đã ảnh hưởng mạnh đến lợi nhuận của các doanh nghiệp nội địa. Do đó, việc đánh giá hiệu quả kinh doanh của ngành này không thể dựa trên so sánh cứng nhắc với các lĩnh vực khác, mà cần đặt trong bối cảnh chu kỳ vận hành và diễn biến thị trường toàn cầu để có cái nhìn chính xác và công bằng hơn.

CƠ HỘI VÀ THÁCH THỨC CỦA CÁC DOANH NGHIỆP HÓA CHẤT

Công nghiệp hóa chất Việt Nam đang đứng trước nhiều cơ hội phát triển trong giai đoạn tới, nhờ sự chuyển dịch đầu tư toàn cầu và định hướng chính sách rõ ràng từ phía Nhà nước. Chiến lược phát triển ngành công nghiệp hóa chất đến năm 2030 xác định đây là ngành công nghiệp nền tảng, với mục tiêu tăng trưởng từ 10% đến 11%/năm và đóng góp 4% đến 5% vào toàn ngành công nghiệp. Nhờ nguồn lao động dồi dào, chi phí hợp lý và môi trường chính trị ổn định, Việt Nam có lợi thế cạnh tranh khi làn sóng dịch chuyển sản xuất hóa chất từ các quốc gia phát triển sang khu vực Đông Nam Á. Bên cạnh đó, nhu cầu ngày càng cao từ các ngành như: thép, dệt may, ô tô cũng tạo động lực lớn cho việc mở rộng sản xuất, nâng cấp công nghệ và đa dạng hóa sản phẩm trong ngành. Việc tham gia các hiệp định thương mại (FTA) tự do thế hệ mới giúp ngành tiếp cận thị trường rộng lớn hơn, thúc đẩy nâng cao chất lượng sản phẩm theo tiêu chuẩn quốc tế.

Tuy nhiên, các doanh nghiệp hóa chất cũng đối mặt với không ít thách thức. Sự phụ thuộc lớn vào nguồn nguyên liệu nhập khẩu khiến doanh nghiệp dễ bị ảnh hưởng bởi biến động giá và tỷ giá. Ngoài ra, các rào cản về môi trường, quy định pháp lý chưa đồng bộ và thiếu ưu đãi đặc thù khiến doanh nghiệp nhỏ và vừa khó mở rộng quy mô. Cạnh tranh quốc tế ngày càng khốc liệt cũng đòi hỏi doanh nghiệp phải cải tiến công nghệ liên tục nếu muốn duy trì vị thế và phát triển bền vững trong bối cảnh hội nhập sâu rộng.

GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG HIỆU QUẢ KINH DOANH

Trong bối cảnh biến động thị trường nguyên liệu và nhu cầu tiêu dùng toàn cầu sụt giảm, việc nâng cao hiệu quả quản trị doanh thu và chi phí hoạt động trở thành yêu cầu cấp thiết đối với doanh nghiệp hóa chất. Một trong những định hướng trọng tâm là tối ưu hóa cơ cấu doanh thu thông qua việc mở rộng kênh tiêu thụ, lựa chọn phân khúc thị trường có tiềm năng ổn định, đồng thời nâng cao năng lực tiêu thụ bằng cách cải tiến chất lượng sản phẩm và dịch vụ. Doanh nghiệp cũng cần quản trị tăng trưởng tài sản một cách linh hoạt, tránh đầu tư dàn trải nhưng vẫn đảm bảo hiệu quả sử dụng vốn. Bên cạnh đó, một số nhóm giải pháp được đề xuất:

Về kiểm soát chi phí

Cần đặt trọng tâm vào việc kiểm soát nguyên liệu đầu vào - yếu tố chiếm tỷ trọng lớn trong giá vốn hàng bán. Giải pháp cụ thể là ký hợp đồng dài hạn với đối tác cung ứng chiến lược để giảm thiểu rủi ro biến động giá, đồng thời khai thác nguồn nguyên liệu nội địa để giảm phụ thuộc nhập khẩu. Ngoài ra, các doanh nghiệp cần từng bước áp dụng mô hình quản trị tồn kho tinh gọn (JIT) nhằm hạn chế chi phí lưu kho, hao hụt, đặc biệt là với các loại hóa chất nhạy cảm, khó bảo quản. Việc kết hợp chặt chẽ giữa tối ưu dòng doanh thu, kiểm soát chi phí sản xuất và tái cấu trúc tài chính theo hướng bền vững sẽ tạo tiền đề nâng cao hiệu quả hoạt động kinh doanh, gia tăng năng lực cạnh tranh và khả năng thích ứng của doanh nghiệp trong dài hạn. Việc đo lường chính xác mức tiêu thụ năng lượng theo từng công đoạn sản xuất, kết hợp áp dụng tiêu chuẩn ISO 50001, giúp phát hiện điểm tiêu hao lớn và triển khai giải pháp cải tiến. Đồng thời, thu hồi nhiệt dư, tái sử dụng nước ngưng và hợp tác xử lý chất thải bên ngoài là hướng đi khả thi nhằm giảm chi phí vận hành, đáp ứng yêu cầu môi trường và thúc đẩy chuyển đổi theo hướng kinh tế tuần hoàn.

Đa dạng hóa doanh thu và cải thiện tỷ suất lợi nhuận

Một trong những định hướng chiến lược giúp nâng cao hiệu quả hoạt động cho doanh nghiệp hóa chất là đa dạng hóa nguồn thu và cải thiện biên lợi nhuận. Trước hết, doanh nghiệp cần đầu tư vào cải tiến chất lượng sản phẩm, ứng dụng công nghệ hiện đại, nhưng phải đảm bảo cân bằng giữa chi phí sản xuất và mức giá cạnh tranh. Điều này giúp sản phẩm vừa đảm bảo tiêu chuẩn kỹ thuật, vừa phù hợp với nhu cầu thị trường trong và ngoài nước. Doanh nghiệp cần chủ động mở rộng thị trường tiêu thụ thông qua tiếp cận các thị trường mới nổi như Ấn Độ, Trung Đông, hoặc châu Phi - nơi nhu cầu hóa chất đang tăng nhanh. Tham gia hội chợ quốc tế, hợp tác với nhà phân phối bản địa và tận dụng ưu đãi từ các FTA nhằm giúp tăng độ phủ và mở rộng kênh xuất khẩu.

Ngoài ra, việc chuyển dịch danh mục sản phẩm sang nhóm hóa chất giá trị cao như hóa chất chuyên dụng, nguyên liệu pin, vật liệu polymer kỹ thuật cũng mang lại tỷ suất lợi nhuận tốt hơn. Để thực hiện, doanh nghiệp cần đầu tư vào hoạt động nghiên cứu và phát triển (R&D), tăng cường hợp tác với các viện nghiên cứu, trường đại học. Phát triển sản phẩm theo yêu cầu riêng biệt của khách hàng, tạo lợi thế cạnh tranh thông qua tính cá nhân hóa, nâng cao chất lượng dịch vụ, từ đó giúp doanh nghiệp mở rộng biên lợi nhuận. Bên cạnh đó, việc tận dụng cơ hội từ các FTA để tiếp cận những thị trường mới nổi sẽ là hướng đi tiềm năng giúp mở rộng quy mô doanh thu và phân tán rủi ro địa chính trị.

Nâng cao hiệu quả đầu tư và sử dụng vốn

Trong bối cảnh ngành công nghiệp hóa chất Việt Nam đối mặt với áp lực vốn đầu tư lớn, vòng đời dự án kéo dài và chi phí tuân thủ môi trường ngày càng cao, việc nâng cao hiệu quả đầu tư và sử dụng vốn trở thành yêu cầu cấp thiết. Để đạt được điều này, các doanh nghiệp cần thực hiện đồng bộ 3 bước: đánh giá lại các khoản đầu tư hiện hữu, đẩy mạnh đầu tư chiều sâu và tối ưu hiệu suất sử dụng tài sản cùng vốn lưu động.

Doanh nghiệp cần rà soát toàn bộ danh mục đầu tư hiện tại, loại bỏ các dự án kém hiệu quả hoặc không còn phù hợp với định hướng phát triển bền vững. Việc đánh giá nên dựa trên các chỉ tiêu định lượng như: NPV, IRR, ROI, thời gian hoàn vốn và bổ sung các yếu tố định tính như: mức độ thân thiện môi trường, khả năng tích hợp công nghệ và đóng góp vào chuỗi giá trị. Những cơ sở này sẽ giúp doanh nghiệp đưa ra quyết định tái phân bổ vốn một cách chiến lược.

Thay vì mở rộng quy mô sản xuất một cách dàn trải, các doanh nghiệp nên tập trung hiện đại hóa dây chuyền sản xuất, ứng dụng công nghệ tiết kiệm năng lượng và tích hợp tự động hóa nhằm nâng cao hiệu suất sử dụng tài sản cố định hiện có. Đầu tư vào xử lý khí thải, tái sử dụng phụ phẩm hoặc tận dụng nhiệt dư là những hướng đi vừa nâng cao hiệu quả tài chính vừa tăng cường tuân thủ quy chuẩn quốc tế.

Việc cải thiện hiệu suất sử dụng tài sản và vốn lưu động có thể thông qua nâng cao năng lực quản lý thiết bị, lựa chọn phương pháp khấu hao phù hợp và tăng cường bảo trì định kỳ. Việc áp dụng công cụ quản trị như phần mềm giám sát tình trạng máy móc, thuê tài chính linh hoạt hoặc cho thuê lại tài sản nhàn rỗi giúp tối ưu hiệu quả đầu tư. Đồng thời, cần phát triển năng lực kỹ thuật đội ngũ vận hành nhằm khai thác tối đa công suất máy móc, kéo dài tuổi thọ thiết bị và giảm thiểu sự cố vận hành. Những giải pháp này không chỉ giúp cải thiện các chỉ số sinh lời, mà còn nâng cao khả năng cạnh tranh trong dài hạn.

KẾT LUẬN

Tăng cường hiệu quả kinh doanh cho các doanh nghiệp hóa chất Việt Nam đòi hỏi một chiến lược phát triển đồng bộ, kết hợp giữa đổi mới công nghệ, tối ưu nguồn lực tài chính, mở rộng thị trường và tuân thủ các tiêu chuẩn môi trường. Chỉ khi doanh nghiệp chủ động chuyển mình theo hướng hiện đại, xanh hóa và tích hợp chuỗi giá trị sâu rộng, ngành hóa chất mới có thể phát huy vai trò nền tảng, đóng góp hiệu quả cho quá trình công nghiệp hóa và hội nhập kinh tế quốc tế.

Tài liệu tham khảo:

1. Phạm Thị Vân Anh (2012). Các giải pháp nâng cao năng lực tài chính của doanh nghiệp nhỏ và vừa ở Việt Nam hiện nay, Luận án tiến sĩ kinh tế, Học viện Tài chính.

2. Trần Minh Hoàng và Ngô Duy Tài (2021). Báo cáo chuỗi giá trị ngành hóa chất - tiêu dùng, Hệ thống báo cáo phân tích của VCBS.

3. Hóa chất Sapa (2025). Cập nhật tình hình, một số thông tin hóa chất công nghiệp 2025. https://www.hoachatsapa.com/2025/04/cap-nhat-tinh-hinh-mot-so-thong-tin-hoa-chat-cong-nghiep-2025.html.