Một số giải pháp nhằm đẩy mạnh xuất khẩu thủy sản Việt Nam trong thời gian tới

TS. Thượng tá Nguyễn Văn Dũng

Học viện Chính trị Công an nhân dân

Tóm tắt

Xuất khẩu thủy sản Việt Nam đóng góp đáng kể vào nền kinh tế, với kim ngạch xuất khẩu hàng năm đạt 9-11 tỷ USD, đưa Việt Nam trở thành một trong những quốc gia xuất khẩu thủy sản hàng đầu thế giới. Bài viết phân tích thực trạng xuất khẩu hàng thủy sản của Việt Nam năm 2024 và đưa ra các giải pháp phát triển xuất khẩu hàng thủy sản của Việt Nam đến năm 2035.

Từ khóa: Hội nhập, thủy sản, thương mại, xuất khẩu.

Summary

Vietnam’s seafood exports make a significant contribution to the national economy, generating annual export revenues of 9 to 11 billion USD and positioning the country as one of the world’s leading seafood exporters. This paper analyzes the current situation of Vietnam’s seafood exports in 2024 and proposes solutions for promoting the development of seafood exports through 2035.

Keywords: Integration, seafood, trade, export

ĐẶT VẤN ĐỀ

Thủy sản là một trong những ngành hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam, không chỉ đóng góp lớn vào kim ngạch xuất khẩu chung mà còn khẳng định vị thế của Việt Nam trên bản đồ thương mại thủy sản toàn cầu. Việt Nam khẳng định vị trí là một trong những quốc gia xuất khẩu hàng thủy sản hàng đầu thế giới. Tính đến năm 2024, Việt Nam đã xuất khẩu hàng thủy sản đến hơn 170 quốc gia và vùng lãnh thổ, là một trong 3 quốc gia xuất khẩu hàng thủy sản lớn nhất thế giới, có kim ngạch xuất khẩu liên tục tăng trưởng, đạt 10.040,0 triệu USD vào năm 2024 (Cục Thủy sản, 2025). Những mặt hàng xuất khẩu thủy sản của Việt Nam là tôm, cá tra, cá ngừ, mực, bạch tuộc, cua ghẹ và các thủy sản khác.

Bên cạnh những kết quả đạt được, xuất khẩu hàng thủy sản còn một số hạn chế như: chất lượng sản phẩm chưa ổn định, sức cạnh tranh kém, phụ thuộc vào một số thị trường lớn... Vì vậy, cần thiết có những giải pháp nhằm khắc phục và đẩy mạnh xuất khẩu mặt hàng này trong thời gian tới.

THỰC TRẠNG XUẤT KHẨU THỦY SẢN CỦA VIỆT NAM

Kết quả đạt được

Theo Báo cáo tổng kết công tác năm 2024 và triển khai kế hoạch công tác năm 2025 của Cục Thủy sản (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn), năm 2024, kim ngạch xuất khẩu hàng thủy sản của Việt Nam đạt 10.040,0 triệu USD, tăng 12,1% so với năm 2023 (8,98 tỷ USD). Sự phục hồi này xuất phát bởi nhu cầu gia tăng từ các thị trường xuất khẩu lớn, sự tăng cầu vào những thời điểm cuối năm và không thể không đề cập tới sự đóng góp mạnh mẽ của các mặt hàng chủ lực là tôm, cá tra và cá ngừ. Trong đó, Mỹ luôn là thị trường nhập khẩu quan trọng của thủy sản Việt Nam trong nhiều năm trở lại đây. Kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang Mỹ trong 6 năm qua dao động từ 1,5-2,1 tỷ USD/năm. Cả năm 2024, xuất khẩu thủy sản sang thị trường này đạt 1,8 tỷ USD, tăng gần 17% so với cùng kỳ, trong đó hai mặt hàng chủ lực của Việt Nam là tôm và cá tra đều tăng mạnh.

Đáng chú ý, với mức tăng trưởng ấn tượng 19,2% trong năm 2024, Trung Đông đang vươn lên trở thành một trong những thị trường nhập khẩu thủy sản lớn của Việt Nam. Sản phẩm chủ lực như cá ngừ và cá tra ghi nhận mức tăng trưởng mạnh. Năm 2024, kim ngạch xuất khẩu sang khu vực này đạt 368 triệu USD, đưa Trung Đông lần đầu nằm trong tốp 2 thị trường nhập khẩu thủy sản có tăng trưởng mạnh nhất (sau Trung Quốc) nhờ việc các công ty chế biến thủy sản tập trung phát triển mạnh các sản phẩm theo tiêu chuẩn Halal.

Hình 1: Cơ cấu xuất khẩu mặt hàng thủy sản Việt Nam năm 2024

Nguồn: VASEP (2024)

Về cơ cấu các mặt hàng xuất khẩu, Hình 1 cho thấy, trong các mặt hàng thủy sản xuất khẩu, tôm đã góp phần quan trọng vào tăng trưởng chung của ngành này (chiếm tỷ trọng 38,9%). Tổng kim ngạch xuất khẩu tôm ước tính đạt 4 tỷ USD, tăng 16,7% so với năm 2023. Các thị trường lớn như Mỹ, EU, Nhật Bản và Trung Quốc đều ghi nhận mức tăng trưởng đáng kể. Các loại tôm có giá trị cao như tôm hùm đạt kim ngạch 298 triệu USD, tăng 157% so với năm 2023.

Bên cạnh tôm, cá tra cũng góp phần lớn vào tăng trưởng xuất khẩu (chiếm tỷ trọng 19,9%). Năm 2024, kim ngạch xuất khẩu cá tra ước đạt 2 tỷ USD, tăng 8,9% so với năm 2023. Thị trường Mỹ và Trung Quốc tiếp tục là những điểm đến lớn nhất. Ngoài ra, xuất khẩu cá ngừ đã cán mốc 1 tỷ USD, tăng 18% so với năm ngoái, dù ngành đang đối mặt với khó khăn về nguồn cung nguyên liệu. Các loại cá khác đóng góp 1,9 tỷ USD; xuất khẩu mực, bạch tuộc đạt 662 triệu USD; cua, ghẹ và giáp xác khác đạt 335 triệu USD, tăng gần 62% so với cùng kỳ năm ngoái

Hình 2: Các mặt hàng thủy sản xuất khẩu trong 5 tháng đầu năm 2025

Nguồn: VASEP (2024)

Theo Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP), trong 5 tháng đầu năm 2025, kim ngạch xuất khẩu thủy sản của Việt Nam đạt 4,2 tỷ USD, tăng 18,2% so với cùng kỳ năm trước. Trong đó một số mặt hàng như tôm, mực và bạch tuộc, nhuyễn thể có vỏ đều ghi nhận tăng cao. Hình 2 cho thấy, về cơ cấu mặt hàng, tôm vẫn là điểm sáng khi đạt 363 triệu USD trong tháng 5, tăng 12,4% so với cùng kỳ năm trước và chiếm hơn 42% tổng kim ngạch.

Tính chung 5 tháng đầu năm, kim ngạch xuất khẩu tôm đạt hơn 1,66 tỷ USD, tăng 28,3% so với cùng kỳ năm trước, phản ánh xu hướng phục hồi rõ rệt của thị trường và nhu cầu tốt từ Mỹ, Nhật Bản và các nước CPTPP. Ngoài tôm, một số mặt hàng thủy sản khác của Việt Nam cũng tăng mạnh như: mực, bạch tuộc tăng 15,5% so với cùng kỳ năm trước, lên 276 triệu USD; nhuyễn thể có vỏ tăng tới 58% so với cùng kỳ, đạt 99,9 triệu USD; cua ghẹ và giáp xác khác cũng tăng 40,3% so với cùng kỳ, lên mức 136 triệu USD. Trong đó, kim ngạch xuất khẩu cá tra có phần tăng chậm hơn với +4,2% YoY trong 5 tháng đầu năm 2025, đạt 778 triệu USD.

Riêng tháng 5/2025, cá tra xuất khẩu giảm 17,3% so với cùng kỳ năm trước, còn 138 triệu USD. Nguyên nhân chính là do các doanh nghiệp tạm thời điều chỉnh lịch xuất hàng sang Mỹ (thị trường tiêu thụ cá tra lớn nhất) nhằm tránh mức thuế cao, đồng thời chủ động tái cơ cấu thị trường. Kim ngạch xuất khẩu cá ngừ trong 5 tháng năm 2025 cũng giảm 1,8% so với cùng kỳ năm trước, còn 379 triệu USD, trong đó tháng 5/2025 giảm tới 23,2% so với cùng kỳ năm trước (còn 65 triệu USD). Điều này xuất phát từ khó khăn chi phí logistics và cạnh tranh nguồn cung thay thế từ Mỹ Latin.

Về thị trường, kim ngạch xuất khẩu sang Mỹ trong tháng 5/2025 vẫn đạt gần 160 triệu USD, tương ứng tăng 9,7% so với cùng kỳ năm trước. Tuy nhiên, theo VASEP (2025), một số doanh nghiệp hoạt động giao hàng đã giảm dần từ sau ngày 20/5/2025 để đề phòng rủi ro thương mại. Áp lực về chi phí, biến động thị trường và sự thiếu chắc chắn về chính sách khiến hoạt động giao dịch chậm lại, gây ảnh hưởng đến tổng kim ngạch trong tháng.

Trong tháng 5/2025, kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang Trung Quốc & Hong Kong ghi nhận tăng trưởng ấn tượng với +22,3% so với cùng kỳ năm trước, lên gần 185 triệu USD. Lũy kế đến hết tháng 5/2025, thủy sản xuất khẩu sang thị trường này đạt hơn 900 triệu USD, tăng 48,6% so với cùng kỳ năm trước. Đây là tín hiệu tích cực cho nỗ lực tái cấu trúc thị trường của doanh nghiệp, đồng thời cho thấy sức hút từ các sản phẩm thủy sản Việt Nam. Trong khi đó, kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang các thị trường CPTPP đạt 224 triệu USD trong tháng 5 (tăng 7,9% so với cùng kỳ năm trước) và đạt hơn 1,15 tỷ USD trong 5 tháng (tăng 24,3% so với cùng kỳ năm trước).

Nhìn chung, xuất khẩu thủy sản Việt Nam đã thể hiện sự đa dạng hóa thị trường và mặt hàng xuất khẩu. Việt Nam đã có những nỗ lực lớn trong việc đa dạng hóa thị trường xuất khẩu hàng thủy sản nhằm giảm phụ thuộc vào các thị trường truyền thống và mở rộng cơ hội tại các khu vực thị trường mới như: Châu Phi, Trung Đông và Nam Mỹ. Bên cạnh đó, Việt Nam không chỉ tập trung vào các mặt hàng truyền thống (tôm, cá tra), mà còn mở rộng danh mục xuất khẩu sang các mặt hàng như mực, bạch tuộc, cá ngừ, cá cơm và các sản phẩm chế biến sẵn​. Việc đa dạng hóa thị trường và mặt hàng xuất khẩu không chỉ giúp ngành thủy sản Việt Nam giảm rủi ro từ các thị trường lớn mà còn nâng cao giá trị xuất khẩu, góp phần ổn định kim ngạch trong bối cảnh kinh tế toàn cầu biến động.

Ngoài ra, xuất khẩu thủy sản còn chú trọng áp dụng công nghệ sản xuất hiện đại như công nghệ sinh học và công nghệ nuôi trồng thông minh (Hệ thống tuần hoàn nước RAS, Cảm biến IoT và Big Data). Kết hợp với cải tiến trong chế biến và bảo quản, cùng với đó là đổi mới khâu quản lý chất lượng và truy xuất nguồn gốc (áp dụng các chứng nhận như ASC, MSC, HACCP, và VietGAP) đảm bảo sản phẩm đáp ứng các yêu cầu nghiêm ngặt từ thị trường quốc tế. Ví dụ, nhờ việc đáp ứng các tiêu chuẩn như: GlobalGAP và ASC, tôm Việt Nam đã xuất khẩu thành công sang Mỹ, EU và Nhật Bản. Việc đổi mới công nghệ không chỉ giúp nâng cao giá trị sản phẩm mà còn đảm bảo phát triển bền vững, đáp ứng được các tiêu chuẩn ngày càng khắt khe từ thị trường toàn cầu.

Một số vấn đề đặt ra

Tuy nhiên, bên cạnh kết quả đạt được, xuất khẩu thủy sản Việt Nam hiện nay còn một số tồn tại chủ yếu, như: nguồn lợi khai thác thủy sản giảm; tình trạng khai thác quá mức, hiệu quả kinh tế thấp; hoạt động khai thác bất hợp pháp phổ biến; hạ tầng dịch vụ hậu nghề cá còn yếu kém; sản xuất manh mún, tự phát thiếu chuỗi liên kết.

Nguyên nhân của những tồn tại trên là do mất cân đối giữa cường lực khai thác và khả năng nguồn lợi; đội tàu quy mô nhỏ, trình độ khai thác lạc hậu; đầu tư phát triển hạ tầng, công nghệ, nguồn nhân lực còn hạn chế; khai thác thiếu trách nhiệm, tận diệt…

Gần đây, chính sách thuế quan đối ứng của Mỹ, với mức thuế chống bán phá giá cao (lên tới 46% đối với một số sản phẩm) đang tạo áp lực lớn lên xuất khẩu thủy sản Việt Nam. Các mặt hàng như cá tra và tôm, vốn phụ thuộc nhiều vào thị trường này, chịu ảnh hưởng nặng nề. Thuế quan làm tăng giá thành sản phẩm, khiến các nhà nhập khẩu Mỹ cân nhắc chuyển hướng sang các nguồn cung khác như Ấn Độ hay Ecuador. các rào cản kỹ thuật, như: kiểm tra an toàn thực phẩm và yêu cầu truy xuất nguồn gốc khắt khe, cũng làm giảm lợi thế cạnh tranh của Việt Nam.

GIẢI PHÁP TRONG THỜI GIAN TỚI

Để thúc đẩy xuất khẩu thủy sản Việt Nam sang các thị trường một cách bền vững, nhất là trong bối cảnh Mỹ dự kiến quyết định mức thuế chính thức áp với một số sản phẩm từ Việt Nam từ tháng 7/2025, theo tác giả, trong thời điểm trước mắt, các doanh nghiệp nên tính toán kỹ thời điểm giao hàng để tránh rủi ro bị áp thuế cao, đồng thời không để mất đơn hàng vào tay các đối thủ cạnh tranh. Về lâu dài, ngành thủy sản cần tranh thủ tối đa cơ hội từ các hiệp định thương mại tự do (FTA) như: CPTPP, EVFTA, UKVFTA để mở rộng thị trường, giảm phụ thuộc vào thị trường Mỹ.

Bên cạnh đó, cần tập trung đầu tư nâng cấp hạ tầng chế biến, giảm chi phí logistics và cải thiện năng lực đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế ngày càng khắt khe. Cùng với đó, Chính phủ cần có chính sách tín dụng ưu đãi, hỗ trợ vùng nuôi nguyên liệu và đầu tư cho ngành chế biến để nâng cao năng lực cạnh tranh.

Cùng với việc tuân thủ những quy định về chống khai thác hải sản bất hợp pháp (IUU), để nhanh chóng gỡ được thẻ vàng thủy sản, các địa phương cấn tiếp tục chú trọng xây dựng chính sách hỗ trợ ngư dân chuyển đổi nghề cá gắn với bảo vệ nguồn lợi thủy sản. Song song với đó là tiếp tục xây dựng chuỗi liên kết trong ngành thủy sản. Trước mắt là đối với những loài thủy sản có giá trị kinh tế cao và có tiềm năng nuôi trồng theo hướng công nghiệp.

Để thích ứng biến động thương mại toàn cầu, các doanh nghiệp thủy sản cần xác định lại chiến lược thị trường theo hướng đa dạng hóa và tăng cường chế biến sâu. Đặc biệt, việc nâng cao chất lượng sản phẩm, cải thiện uy tín của các doanh nghiệp sẽ giúp gia tăng thị phần, khẳng định vị thế của thủy sản Việt Nam trên trường quốc tế.

Ngoài ra, các hiệp hội, cộng đồng doanh nghiệp, người nông dân, ngư dân trong ngành thủy sản cần thực hiện tốt các quy định về an toàn thực phẩm, ứng dụng công nghệ trong chuỗi sản xuất, chế biến theo hướng kinh tế tuần hoàn, giảm phát thải khí nhà kính và bảo vệ môi trường, đáp ứng tiêu chuẩn của đối tác, khách hàng. Cùng với đó, tích cực liên kết giữa các đơn vị tham gia vào chuỗi sản xuất nhằm nâng cao chất lượng, bảo đảm truy xuất nguồn gốc, tiếp tục nâng cao tỷ trọng các mặt hàng có giá trị gia tăng cao./.

Tài liệu tham khảo

1. Cục Thủy sản (2025). Báo cáo tại Hội nghị tổng kết công tác năm 2024 và triển khai kế hoạch công tác năm 2025, tháng 01/2025.

2. Lê Quân (2025). Xuất khẩu thủy sản hướng tới mục tiêu mới, truy cập từ https://nhandan.vn/xuat-khau-thuy-san-huong-toi-muc-tieu-moi-post854592.html.

3. VASEP (2024). Báo cáo Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam năm 2024.

4. VASEP (2025). Báo cáo Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam tháng 5 và 5 tháng đầu năm 2025.