Người Palestine nhận hàng cứu trợ tại Gaza (Ảnh: Reuters).
Ngày 24/6, Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố Israel và Iran đã đạt được một lệnh ngừng bắn toàn diện, đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong căng thẳng khu vực Trung Đông.
Lệnh ngừng bắn này, có hiệu lực trong vòng 12 giờ sau tuyên bố, làm dấy lên hy vọng động lực ngoại giao mới có thể lan tỏa đến Dải Gaza - nơi cuộc xung đột giữa Israel và Hamas đã kéo dài hơn 20 tháng, cướp đi sinh mạng của hơn 56.000 người Palestine và đẩy cơ sở hạ tầng của vùng đất này đến bờ vực sụp đổ.
Tuy nhiên, liệu sự hạ nhiệt bất ngờ giữa Tehran và Tel Aviv có thể trở thành bàn đạp để chấm dứt cuộc chiến tàn khốc ở Gaza, hay đây chỉ là tia hy vọng mong manh giữa những thực tế chính trị phức tạp và sâu sắc tại khu vực?
Một tia sáng giữa lằn ranh chiến tranh
Cuộc xung đột ở Gaza, bắt đầu từ cuộc tấn công bất ngờ của phong trào Hamas vào miền Nam Israel ngày 7/10/2023, đã để lại những vết thương sâu sắc không chỉ cho người dân Palestine mà còn cho toàn khu vực.
Theo các báo cáo từ Bộ Y tế Gaza, hơn 56.000 người Palestine đã thiệt mạng, trong đó hơn một nửa là phụ nữ, trẻ em và hơn 131.000 người bị thương. Israel cũng chịu tổn thất nặng với khoảng 2.000 người thiệt mạng, 91 con tin đang bị giam tại Gaza, trong đó 34 người được xác định đã tử vong.
Cuộc chiến không chỉ gây ra thảm họa nhân đạo mà còn làm rung chuyển cục diện an ninh khu vực, với các cuộc giao tranh lan rộng đến Li Băng, Syria, Yemen, làm gia tăng căng thẳng giữa Israel và Iran.
Lệnh ngừng bắn giữa Israel và Iran, được công bố ngày 24/6, là kết quả của những nỗ lực ngoại giao thầm lặng, trong đó Mỹ đóng vai trò trung gian chính.
Tổng thống Trump đã nhấn mạnh rằng thỏa thuận này sẽ chấm dứt chiến tranh giữa hai bên, dù các chi tiết cụ thể của thỏa thuận chưa được công khai. Lệnh ngừng bắn này không đề cập trực tiếp đến Gaza, nhưng đã tạo ra “bầu không khí thuận lợi” cho các cuộc đàm phán về một lệnh ngừng bắn khác giữa Israel và Hamas, theo lời người phát ngôn Bộ Ngoại giao Qatar, Majed Al-Ansari.
Tiến sĩ Khalil Shikaki, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chính sách và Khảo sát Palestine (PSR) tại Ramallah, nhận định lệnh ngừng bắn Israel - Iran có thể tạo ra “cơ hội” cho Gaza, nhưng chỉ khi các bên trung gian tận dụng được động lực này một cách nhanh chóng.
“Sự hạ nhiệt giữa Israel và Iran làm giảm nguy cơ leo thang khu vực, nhưng Gaza là vấn đề riêng biệt với những mâu thuẫn nội tại. Nếu không có sự cam kết mạnh mẽ từ cả Hamas và Israel, cơ hội này sẽ nhanh chóng vụt mất”, ông nói trong cuộc phỏng vấn với hãng tin Al Jazeera ngày 25/6.
Động lực mới từ ngoại giao khu vực
Sự thay đổi trong động lực khu vực, đặc biệt là lệnh ngừng bắn giữa Israel và Iran, có thể kích hoạt các hoạt động ngoại giao mới nhằm phá vỡ thế bế tắc ở Gaza. Các quốc gia trung gian như Ai Cập, Qatar và Mỹ tăng cường nỗ lực để đưa Israel, Hamas trở lại bàn đàm phán.
Thủ tướng Qatar Sheikh Mohammed bin Abdulrahman bin Jassim Al-Thani mới đây tuyên bố các cuộc đàm phán tại Doha đang dần đạt được tiến triển nhất định, với trọng tâm hướng tới là một thỏa thuận toàn diện nhằm chấm dứt chiến tranh và giải phóng con tin. Qatar, cùng với Ai Cập và Mỹ, đóng vai trò quan trọng trong việc làm trung gian cho thỏa thuận ngừng bắn trước đó vào ngày 19/1, khi Hamas đồng ý thả 33 con tin để đổi lấy việc Israel phóng thích các tù nhân Palestine.
Doanh nhân người Mỹ gốc Palestine Bishara Bahbah, một nhân vật có vai trò trung gian không chính thức giữa Hamas và Mỹ, đã chia sẻ với kênh truyền hình al-Ghad (Cairo) ngày 24/6 rằng các cuộc đàm phán đang tiến triển với “sự tập trung và cấp bách chưa từng có”. Ông tiết lộ rằng các bất đồng chính giữa Israel và Hamas giờ đây chỉ còn xoay quanh “các điểm kỹ thuật” và cách diễn đạt các điều khoản, với hai trong ba điểm bất đồng chính đã được giải quyết.
Doanh nhân Bahbah nhấn mạnh Tổng thống Donald Trump đã cam kết đích thân bảo đảm việc thực thi thỏa thuận, một bước tiến đáng kể khi Hamas từ lâu đã yêu cầu các bảo đảm quốc tế ràng buộc.
Ngoài ra, Ai Cập đề xuất kế hoạch đầy tham vọng, bao gồm một lệnh ngừng bắn kéo dài từ 5 đến 7 năm; yêu cầu Israel rút dần quân đội khỏi Dải Gaza, thả các tù nhân Palestine, với sự giám sát của một ủy ban độc lập gồm các nhà kỹ trị. Báo Guardian dẫn lời một quan chức Ai Cập cho biết, lực lượng Hamas đã bày tỏ sự đồng thuận với đề xuất này, trong khi Israel vẫn chưa đưa ra phản hồi chính thức.
Nhà phân tích chính trị Reham Odeh cho rằng sự can thiệp trực tiếp của Tổng thống Trump có thể là yếu tố thay đổi cuộc chơi.
“Lời cam kết cá nhân từ ông Trump là một tín hiệu mạnh mẽ, đặc biệt khi Hamas luôn nghi ngờ về ý định của Israel trong việc tuân thủ các thỏa thuận trước đây”, bà Odeh nói với The New Arab ngày 25/6. Tuy nhiên, bà cũng cảnh báo bất kỳ thỏa thuận nào cũng cần có sự bảo đảm từ các tổ chức quốc tế như Liên hợp quốc để tránh bị phá vỡ bởi các hành động đơn phương từ Israel.
Thách thức từ thực tế chính trị cố hữu
Thương vong của người Palestine sau trận tập kích của Israel vào Gaza (Ảnh: Reuters).
Mặc dù động lực ngoại giao đang gia tăng, các nhà quan sát cảnh báo những thách thức nội tại tại Gaza có thể cản trở giải pháp lâu dài. Hamas, dù suy yếu đáng kể về quân sự, vẫn giữ lập trường cứng rắn rằng “bất kỳ thỏa thuận nào cũng phải bao gồm việc Israel rút hoàn toàn khỏi Gaza và cam kết chấm dứt chiến tranh”.
Ngược lại, Israel, dưới sự lãnh đạo của Thủ tướng Benjamin Netanyahu, nhấn mạnh mục tiêu xóa sổ hoàn toàn Hamas và giải phóng toàn bộ con tin là “không thể thương lượng”.
Theo Esmat Mansour, nhà phân tích chính trị tại Bờ Tây, vị thế của Hamas đã bị suy giảm đáng kể do sự cô lập ngày càng tăng trong khu vực. “Iran, sau lệnh ngừng bắn với Israel, dường như đang ưu tiên lợi ích quốc gia hơn là hỗ trợ quân sự cho Hamas. Hezbollah và Syria cũng không ở vị thế để can thiệp”, ông nói với The New Arab ngày 24/6.
Chuyên gia Mansour cho rằng áp lực nội bộ từ tình hình nhân đạo thảm khốc tại Gaza có thể buộc Hamas phải nhượng bộ, nhưng phong trào này vẫn cần những “thắng lợi chính trị mang tính biểu tượng” để duy trì uy tín.
Ở phía Israel, áp lực trong nước đang gia tăng. Hàng chục nghìn người Israel đã xuống đường biểu tình, yêu cầu chính phủ đạt được thỏa thuận để giải phóng con tin. Tuy nhiên, phe cực hữu trong liên minh cầm quyền của Thủ tướng Netanyahu, dẫn đầu bởi Bộ trưởng An ninh Quốc gia Itamar Ben-Gvir, đe dọa lật đổ chính phủ nếu một thỏa thuận ngừng bắn với Hamas được ký kết.
Theo trang tin Haaretz, một nguồn tin Palestine tiết lộ rằng Hamas nhận thức được áp lực từ thành công quân sự của Israel trước Iran, nhưng vẫn kiên quyết yêu cầu một thỏa thuận phải dẫn đến chấm dứt chiến tranh.
Tiến sĩ Tareq Baconi, tác giả cuốn "Hamas Contained: The Rise and Pacification of Palestinian Resistance", lập luận rằng cả hai bên đều đang tìm kiếm một “lối thoát trong danh dự”.
“Hamas cần một thỏa thuận để củng cố vị thế chính trị của mình, trong khi Israel muốn duy trì hình ảnh kiểm soát an ninh mà không nhượng bộ quá nhiều về mặt chính trị”, ông đưa ra nhận định trong một bài phân tích trên Foreign Affairs ngày 20/6.
Ông Baconi cũng cảnh báo sự thiếu tin tưởng lẫn nhau có thể làm sụp đổ bất kỳ thỏa thuận nào nếu không có sự giám sát chặt chẽ từ các bên thứ ba.
Triển vọng: Lối thoát hay ngõ cụt?
Với các cuộc đàm phán dự kiến tiếp tục tại Cairo trong những ngày tới, theo lời mời từ Ai Cập, triển vọng cho một lệnh ngừng bắn tại Gaza đang ở mức cao nhất kể từ tháng 1. Tuy nhiên, các nhà quan sát vẫn thận trọng về khả năng đạt được một giải pháp lâu dài. Theo Hussam al-Dajani, một nhà phân tích tại Gaza, “chìa khóa” để thành công nằm ở ý chí chính trị của cả hai bên.
“Thủ tướng Netanyahu đang đối mặt với khủng hoảng niềm tin trong nước, trong khi Hamas không thể tiếp tục chịu đựng sự tàn phá. Cả hai đều cần một lối thoát”, ông nói với The New Arab ngày 25/6.
Al-Dajani nhấn mạnh, bất kỳ thỏa thuận nào cũng phải được ký kết chính thức và có sự bảo đảm quốc tế. “Hamas đã học được từ kinh nghiệm, những lời hứa bằng miệng từ Israel thường không được thực hiện. Một thỏa thuận cần có chữ ký và sự giám sát từ Liên hợp quốc, Mỹ và các nước khu vực như Qatar và Ai Cập”, ông nói.
Trong khi đó, một báo cáo từ BBC ngày 25/6 lưu ý rằng các lệnh ngừng bắn trước đây như thỏa thuận ngắn ngủi vào tháng 11/2023, thường bị phá vỡ do thiếu cơ chế thực thi rõ ràng. Liên hợp quốc, thông qua Tổng thư ký đã kêu gọi các bên tận dụng lệnh ngừng bắn Israel - Iran để thúc đẩy một giải pháp chính trị toàn diện, dựa trên mô hình hai nhà nước nhằm chấm dứt xung đột Palestine - Israel.
Giáo sư Stefan Wolff, chuyên gia về an ninh quốc tế tại Đại học Birmingham, cho rằng động lực từ lệnh ngừng bắn Israel - Iran có thể là “cơ hội hiếm có” để giải quyết xung đột Gaza. Tuy nhiên, ông cảnh báo “sự ngờ vực sâu sắc giữa Israel và Hamas, cùng với các lợi ích chính trị nội bộ, có thể khiến các cuộc đàm phán thất bại nếu không có sự can thiệp mạnh mẽ từ cộng đồng quốc tế”. Trong bài viết trên The Conversation ngày 24/6, ông Wolff kêu gọi thành lập một lực lượng giám sát quốc tế để đảm bảo việc thực thi bất kỳ thỏa thuận nào.
Giới chuyên gia nhận định, lệnh ngừng bắn giữa Israel và Iran đã mở ra một “cửa sổ cơ hội” để giải quyết cuộc xung đột ở Gaza nhưng con đường phía trước còn đầy khó khăn, thách thức. Các nỗ lực ngoại giao từ Ai Cập, Qatar và Mỹ, cùng với cam kết cá nhân từ Tổng thống Trump, đã tạo ra bầu không khí lạc quan hơn so với những tháng trước. Tuy nhiên, những bất đồng về các điều khoản kỹ thuật, sự thiếu tin tưởng lẫn nhau và áp lực chính trị nội bộ ở cả Israel và Hamas là những rào cản lớn.
Cuộc chiến ở Gaza không chỉ là vấn đề quân sự mà còn là bài toán chính trị, nhân đạo phức tạp. Với hơn 20 tháng chiến tranh, người dân Gaza đang kiệt quệ, áp lực quốc tế để chấm dứt thảm họa nhân đạo đang gia tăng. Liệu động lực khu vực từ lệnh ngừng bắn Israel - Iran có thể vượt qua những thực tế chính trị cố hữu hay không vẫn là câu hỏi mở.
Theo nhà phân tích Hussam al-Dajani, “câu hỏi không phải là liệu động lực có tồn tại hay không, mà là liệu nó có đủ mạnh để vượt qua sự ngờ vực và đau thương hay không”.
