Lính Ukraine trên xuồng tuần tra ở Biển Đen (Ảnh: Reuters).
Ngày 28/5, tại Brussels, Ủy ban châu Âu (EC) và Cơ quan Hành động Đối ngoại châu Âu (EEAS) đã công bố chiến lược mới dành cho khu vực Biển Đen, đánh dấu bước chuyển mình trong chính sách đối ngoại của Liên minh châu Âu (EU).
Chiến lược không chỉ nhằm thúc đẩy kết nối kinh tế và tăng trưởng bền vững mà còn khẳng định vai trò địa chính trị của EU như một nhân tố đáng tin cậy trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược ngày càng gay gắt với Nga.
Với 3 trụ cột chính: an ninh, tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường, chiến lược phản ánh tham vọng của EU trong định hình lại cục diện ở Biển Đen, đồng thời đối phó với các thách thức do cuộc chiến của Nga tại Ukraine và các hoạt động chiến tranh lai (hybrid warfare) gây ra.
Bối cảnh địa chính trị của khu vực Biển Đen
Khu vực Biển Đen từ lâu đã là điểm nóng địa chính trị, nơi giao thoa lợi ích của EU, NATO, Nga và các quốc gia ven biển Ukraine, Moldova, Gruzia, Thổ Nhĩ Kỳ, Armenia và Azerbaijan. Cuộc xung đột quân sự Nga - Ukraine từ 2022 làm thay đổi hoàn toàn cục diện khu vực, biến Biển Đen thành vùng xung đột quân sự và kinh tế.
Theo Politico, Nga bị nghi sử dụng các chiến thuật như phong tỏa các tuyến hàng hải để kiểm soát, cản trở lưu thông hàng hóa, đặc biệt là xuất khẩu ngũ cốc của Ukraine, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến an ninh lương thực toàn cầu. Đồng thời, các sự cố nghi ngờ phá hoại cơ sở hạ tầng hàng hải, như đường cáp ngầm dưới biển, đã làm gia tăng lo ngại về chiến tranh lai từ Nga và các tác nhân khác.
Trong bối cảnh này, EU nhận thấy cần hành động để củng cố vị thế. Hai quốc gia thành viên EU là Romania, Bulgaria, cùng với các nước ứng cử viên như Ukraine, Moldova và Gruzia, đều có lợi ích trực tiếp trong việc đảm bảo an ninh và thịnh vượng ở Biển Đen. Chiến lược mới của EU không chỉ là phản ứng trước Nga mà còn nhằm tận dụng vị trí địa lý chiến lược của khu vực như một “cầu nối” giữa châu Âu, Nam Kavkaz và Trung Á.
Vị trí Biển Đen (Ảnh: NYT).
Chiến lược mới của EU: Ba trụ cột chính
Chiến lược Biển Đen của EU tập trung vào ba lĩnh vực hợp tác chính, được thiết kế để đối phó với các thách thức hiện tại và khai thác tiềm năng dài hạn của khu vực.
Thứ nhất, tăng cường an ninh, ổn định và khả năng phục hồi. An ninh là trọng tâm của chiến lược, với sáng kiến nổi bật là việc thành lập “Trung tâm An ninh Hàng hải Biển Đen”. Trung tâm này sẽ đóng vai trò như hệ thống cảnh báo sớm của EU, giám sát các cơ sở hạ tầng hàng hải quan trọng như cáp ngầm, các công trình ngoài khơi và hoạt động năng lượng khí đốt, gió ngoài khơi. Theo Defense News, trung tâm sẽ tập trung vào việc bảo vệ cơ sở hạ tầng trước các mối đe dọa “chiến tranh lai”, vốn đã trở thành mối quan ngại lớn sau các sự cố nghi ngờ phá hoại ở Biển Baltic.
Chiến lược này cũng phản ánh cam kết của EU trong việc hợp tác chặt chẽ với Ukraine, Moldova, Gruzia, Thổ Nhĩ Kỳ, Armenia và Azerbaijan. EU nhấn mạnh vai trò của mình như một đối tác đáng tin cậy, trái ngược với các hành động gây bất ổn của Nga. Cao ủy EU về Chính sách Đối ngoại Kaja Kallas tuyên bố an ninh ở Biển Đen là “yếu tố sống còn” đối với an ninh châu Âu, đặc biệt trong bối cảnh chiến tranh ở Ukraine và các cuộc tấn công lai vào cơ sở hạ tầng hàng hải.
Thứ hai, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững và thịnh vượng. Sáng kiến thứ hai của EU là “Chương trình Nghị sự Kết nối”, phù hợp với các Mạng lưới Xuyên châu Âu (TEN-T) mở rộng, nhằm phát triển các mạng lưới giao thông, năng lượng và kỹ thuật số. Chương trình sẽ biến Biển Đen thành một hành lang quan trọng nối châu Âu với Trung Á qua Nam Kavkaz, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và cạnh tranh.
EU dự kiến đầu tư các dự án cơ sở hạ tầng, gồm cả việc hiện đại hóa các tuyến vận tải hỗ trợ vận chuyển thiết bị quân sự. Điều này không chỉ phục vụ mục đích dân sự mà còn tăng cường khả năng phòng thủ của khu vực trước mối đe dọa từ Nga. Hơn nữa, EU cam kết hỗ trợ Ukraine, Moldova thoát khỏi phụ thuộc vào năng lượng Nga vào cuối 2027, đồng thời tăng cường hợp tác năng lượng với Armenia, Azerbaijan.
Thứ ba, bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu. Trụ cột thứ ba tập trung vào bảo vệ môi trường và khả năng phục hồi trước biến đổi khí hậu. EU sẽ tăng cường năng lực cho các “cộng đồng ven biển” và ngành “kinh tế xanh” để đối phó với thiệt hại môi trường do chiến tranh, như sự cố tràn dầu hoặc tàu chìm, đồng thời giải quyết các rủi ro liên quan đến biến đổi khí hậu. Giới chuyên gia nhấn mạnh rằng chiến lược này sẽ hỗ trợ các quốc gia Biển Đen nắm bắt cơ hội tăng trưởng kinh tế bền vững thông qua các ngành kinh tế xanh.
Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen khẳng định tầm quan trọng của EU trong thúc đẩy an ninh, hòa bình ở Biển Đen, đặc biệt trong bối cảnh xung đột quân sự Nga - Ukraine. Chiến lược này cũng bao gồm việc hỗ trợ bảo vệ dân sự, giúp các quốc gia trong khu vực ứng phó với các thách thức môi trường và nhân đạo.
Quan hệ đối tác với các nước không thuộc EU
Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky và các nhà lãnh đạo EU (Ảnh: Reuters).
Chiến lược mới nhấn mạnh việc tăng cường quan hệ với 6 quốc gia không thuộc EU trong khu vực, bao gồm: Ukraine, Moldova, Gruzia, Thổ Nhĩ Kỳ, Armenia và Azerbaijan. Mỗi quốc gia đóng một vai trò khác nhau trong chiến lược của EU, phản ánh sự phức tạp của các mối quan hệ địa chính trị trong khu vực.
Ukraine, Moldova và Gruzia là các quốc gia ứng cử viên EU, cả 3 nước đều đang tìm cách tăng cường hội nhập với EU. Ukraine và Moldova bắt đầu đàm phán gia nhập EU, trong khi tiến trình của Gruzia hiện bị đình trệ do chính phủ nước này ngày càng xa rời lộ trình EU. Chiến lược Biển Đen của EU nhấn mạnh việc hỗ trợ các nước này cải cách và xây dựng khả năng phục hồi trước áp lực từ Nga.
Thổ Nhĩ Kỳ là một ứng cử viên EU và thành viên NATO, Thổ Nhĩ Kỳ giữ vai trò “phức tạp”. Ankara vừa hỗ trợ Ukraine trong cuộc chiến chống Nga, vừa duy trì quan hệ với Moscow để tránh xung đột trực tiếp. Theo DW, Thổ Nhĩ Kỳ muốn hạn chế sự hiện diện của các nước NATO khác ở Biển Đen, đồng thời tìm cách tăng cường ảnh hưởng khu vực thông qua quan hệ với Gruzia và Azerbaijan.
Đối với Armenia và Azerbaijan, EU đang tìm cách làm sâu sắc hơn quan hệ với cả hai quốc gia này, đặc biệt trong lĩnh vực năng lượng và ứng phó với biến đổi khí hậu. Gần đây, Armenia và Azerbaijan đã đạt được bước tiến trong đàm phán hòa bình, với sự hỗ trợ của EU, đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong việc bình thường hóa quan hệ giữa hai nước. Chiến lược của EU tập trung vào hợp tác năng lượng.
Thách thức giới hạn của Nga
Tàu chiến Nga ở Biển Đen (Ảnh: New York Times).
Chiến lược mới của EU được thiết kế để đối phó trực tiếp với ảnh hưởng của Nga trong khu vực Biển Đen. Nga từ lâu đã coi khu vực này là một phần trong “vùng ảnh hưởng” của mình, sử dụng các chiến thuật quân sự, kinh tế và “chiến tranh lai” để duy trì sự thống trị. Cuộc chiến tại Ukraine đã làm gia tăng sự bất ổn, với các hoạt động như phong tỏa hàng hải và phá hoại cơ sở hạ tầng.
Chính giới Nga đã lên tiếng chỉ trích Chiến lược Biển Đen của EU, cho rằng đây là nỗ lực của phương Tây nhằm kiềm chế Nga và mở rộng ảnh hưởng của NATO. Một bài viết trên RT ngày 29/5 lập luận rằng “Trung tâm An ninh Hàng hải Biển Đen” là “trung tâm gián điệp” của EU nhằm giám sát, đối phó với các hoạt động của Nga, đồng thời tăng cường sự hiện diện quân sự của phương Tây trong khu vực. Quan điểm này cũng được phản ánh trong một bài đăng trên mạng xã hội X, mô tả chiến lược của EU như một động thái “tân bảo thủ” để đối đầu với Nga.
Tuy nhiên, các nhà phân tích Nga cũng thừa nhận rằng ảnh hưởng của Moscow ở Biển Đen đang suy giảm, đặc biệt tại Armenia và Azerbaijan. Theo Newsmax, sự suy giảm này là do Nga không còn khả năng duy trì các tác nhân ly khai dân tộc hoặc các tuyến vận tải thay thế. Điều này tạo cơ hội cho EU lấp đầy khoảng trống quyền lực, đặc biệt thông qua các sáng kiến kinh tế và an ninh.
Báo chí phương Tây nhìn nhận chiến lược Biển Đen của EU như một bước đi cần thiết để tăng cường an ninh khu vực và giảm sự phụ thuộc vào năng lượng Nga. Politico nhấn mạnh chiến lược này là một phản ứng trước “các thách thức địa chính trị” trong một thế giới mà “sự phụ thuộc đang bị vũ khí hóa”. Trong khi đó, DW lưu ý rằng “Trung tâm An ninh Hàng hải” sẽ bảo vệ các tuyến vận tải và cơ sở hạ tầng quan trọng, một nhiệm vụ cấp bách trong bối cảnh chiến tranh ở Ukraine.
Các nhà phân tích phương Tây cũng nhấn mạnh, chiến lược của EU không chỉ là phản ứng quân sự mà còn là nỗ lực dài hạn để xây dựng khả năng phục hồi kinh tế và môi trường; lập luận rằng hòa bình và thịnh vượng ở Biển Đen đòi hỏi một chiến lược an ninh và phát triển toàn diện, vượt ra ngoài một lệnh ngừng bắn ở Ukraine.
Những thách thức và cơ hội
Mặc dù tham vọng, chiến lược Biển Đen của EU đang đối mặt với nhiều thách thức. Thứ nhất, vấn đề tài trợ vẫn là một dấu hỏi lớn. Theo Eunews.it, các nguồn lực sẽ được lấy từ các quỹ hiện có như Quỹ Ukraine hoặc Kế hoạch Tăng trưởng cho Armenia và Moldova, nhưng việc phân bổ tài chính cụ thể vẫn chưa rõ ràng. Thứ hai, sự khác biệt lợi ích giữa các quốc gia như mâu thuẫn giữa Armenia và Azerbaijan hoặc lập trường trung lập của Thổ Nhĩ Kỳ, có thể cản trở hợp tác khu vực.
Tuy nhiên, chiến lược cũng mở ra nhiều cơ hội. Việc thúc đẩy kết nối với Nam Kavkaz và Trung Á có thể giúp EU giảm phụ thuộc vào các tuyến thương mại do Nga hoặc Trung Quốc kiểm soát. Ngoài ra, việc hỗ trợ các quốc gia ứng cử viên (Ukraine, Moldova) trong quá trình gia nhập EU sẽ củng cố ảnh hưởng của khối trong khu vực.
Chiến lược mới của EU cho khu vực Biển Đen là bước đi táo bạo nhằm khẳng định vai trò địa chính trị của khối trong một khu vực đầy biến động. Bằng cách tập trung vào an ninh, tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường, EU không chỉ tìm cách đối phó với các thách thức từ Nga mà còn định vị mình như một “đối tác đáng tin cậy” cho Ukraine, Moldova, Gruzia, Thổ Nhĩ Kỳ, Armenia và Azerbaijan.
Dù đối mặt với những thách thức về tài chính và sự phức tạp trong quan hệ khu vực, chiến lược này đã thể hiện cam kết của EU trong việc xây dựng một khu vực Biển Đen “ổn định, thịnh vượng và bền vững”. Trong bối cảnh cạnh tranh địa chính trị ngày càng gay gắt, động thái này không chỉ thách thức “giới hạn” của Nga mà còn đặt nền móng cho một trật tự khu vực mới, với EU là nhân tố trung tâm.
