Phát triển du lịch tại Làng tranh Đông Hồ, Bắc Ninh

Nguyễn Thị Phương Anh, Đàm Ngọc Linh

Trường Đại học Kiến trúc Đà Nẵng

Bùi Văn Phương

Công ty TNHH Du lịch và Dịch vụ Viet Culture

Tóm tắt

Làng tranh Đông Hồ (tỉnh Bắc Ninh) từ lâu đã nổi tiếng với nghề làm tranh dân gian mang đậm bản sắc văn hóa truyền thống. Đây là dòng tranh được biết đến nhiều nhất ở nước ta, được nhiều du khách trong nước, ngoài nước và kiều bào coi như đặc sản của xứ Kinh Bắc và mỗi lần đến đây đều tìm hiểu, chọn mua làm quà lưu niệm. Bài viết khái quát thực trạng du lịch làng nghề tại Làng tranh Đông Hồ, từ đó đề xuất một số giải pháp liên quan đén việc phát triển hoạt động này.

Từ khóa: Làng tranh Đông Hồ, phát triển du lịch làng nghề, phát triển làng nghề truyền thống

Summary

Dong Ho Painting Village, located in Bac Ninh province, has long been famous for its folk paintings that strongly reflect Vietnam’s traditional culture. This is the most well-known genre of folk painting in Viet Nam. It is considered a cultural specialty of the Kinh Bac region by both domestic and international tourists, as well as overseas Vietnamese. Visitors often take interest in learning about the paintings and purchasing them as souvenirs. The article provides an overview of the current state of craft village tourism development in Dong Ho Painting Village and proposes several related solutions.

Keywords: Dong Ho Painting Village, craft village tourism development, traditional craft village development

ĐẶT VẤN ĐỀ

Làng tranh Đông Hồ là nơi hiếm hoi còn lưu giữ cách làm tranh khắc gỗ cổ xưa nhất của vùng Kinh Bắc. Nhằm góp phần bảo tồn và phát huy dòng tranh này, hiện nay, UBND tỉnh Bắc Ninh, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam đã triển khai xây dựng hồ sơ ứng cử quốc gia đề nghị UNESCO đưa nghề làm tranh dân gian Đông Hồ vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp của nhân loại.

Hiện nay, một số gia đình nghệ nhân còn gắn bó với nghề làm tranh Đông Hồ vừa duy trì sản xuất phục vụ khách hàng truyền thống, vừa khai thác phục vụ du lịch. Đây cũng là “kênh” tiêu thụ, quảng bá dòng tranh này hiệu quả nhiều năm nay, tuy nhiên, cách làm còn khá tự phát, quy mô chưa lớn. Vì vậy, việc đánh giá thực trạng phát triển du lịch làng nghề tại Làng tranh Đông Hồ, Bắc Ninh, từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm phát triển mạnh mẽ hơn nữa du lịch của làng nghề này là cần thiết.

THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN

Kết quả đạt được

Xuất hiện từ khoảng thế kỷ XVI, tranh Đông Hồ (Bắc Ninh) được làm bằng phương pháp thủ công, là kết tinh của sự khéo léo và nghệ thuật thẩm mỹ đầy tinh tế…. Những bức tranh màu sắc tươi sáng, không chỉ là tác phẩm nghệ thuật, mà còn chứa đựng triết lý sống sâu sắc của người Việt, với 180 đề tài được phân thành 5 loại chủ đề: tranh thờ, tranh lịch sử, tranh chúc tụng, tranh sinh hoạt và tranh bộ theo tích truyện (Minh Phương, 2018).

Nhờ đó, hiện nay, Làng tranh Đông Hồ thu hút ngày càng nhiều du khách trong và ngoài nước đến tham quan, khám phá quy trình làm tranh thủ công tinh xảo. Đến với Đông Hồ, ngoài trải nghiệm văn hóa truyền thống, du khách còn có cơ hội tự tay làm tranh ngay tại Trung tâm Bảo tồn tranh dân gian Đông Hồ - không gian đậm nét văn hóa truyền thống.

Không chỉ bán các sản phẩm tranh truyền thống, để góp phần lưu giữ và quảng bá dòng tranh Đông Hồ, tại Làng tranh Đông Hồ hiện nay có khu trưng bày, trình diễn nghệ thuật làm tranh; Nhà trưng bày tranh dân gian Đông Hồ của gia đình nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế phục vụ khách tham quan, trải nghiệm có thu phí; một số cơ sở sản xuất tranh của gia đình các nghệ nhân cũng trở thành điểm đến hấp dẫn thu hút du khách trong và ngoài nước tới tìm hiểu, nghiên cứu và đặt hàng tranh, tham quan và trải nghiệm tự in tranh.

Ngoài ra, Làng tranh Đông Hồ là một trong 3 địa phương được chọn thực hiện Đề án “Xây dựng thí điểm sản phẩm OCOP về du lịch tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2023-2025” với một số hạng mục như: quy hoạch điểm khách dừng chân sau chặng tham quan trong tour du lịch tâm linh, như: Chùa Dâu, lăng Kinh Dương Vương…; bố trí, phân khu thành các khu vực trải nghiệm khác nhau cho du khách có liên quan đến nghề tranh truyền thống tại Trung tâm bảo tồn di sản văn hóa tranh Đông Hồ; thiết kế đường tranh dọc lối đi vào Làng; cải tạo chợ dân sinh thành nơi trưng bày, bán sản phẩm OCOP, các món ăn đặc trưng của Bắc Ninh. Những gian hàng trưng bày và bán tranh của các nghệ nhân được thiết kế tái hiện, như chợ tranh ngày Tết; liên kết doanh nghiệp lữ hành tạo các tour khám phá lịch sử, trải nghiệm không gian sinh thái của các điểm vui chơi, di tích, làng nghề trên địa bàn…

Để dòng tranh dân gian Đông Hồ đến gần hơn với khách du lịch, các gia đình nghệ nhân ở Làng tranh đã sáng tạo, xây dựng các sản phẩm OCOP từ tranh dân gian gồm: tranh khung trúc, tranh để bàn, tranh mành và tranh tập. Cùng với các nguyên liệu làm tranh truyền thống, điểm mới của các sản phẩm OCOP là kết hợp tranh dân gian với các vật liệu tự nhiên tại địa phương như mành tăm của Tương Giang, khung tre trúc của làng nghề Xuân Lai, khung gỗ đặt hàng tại huyện Lương Tài … Những sáng tạo này được đông đảo du khách đón nhận và đánh giá cao, góp phần làm đa dạng sản phẩm du lịch từ chính dòng tranh dân gian Đông Hồ, phù hợp với thị hiếu người tiêu dùng.

Đầu năm 2023, Bắc Ninh đã khánh thành Trung tâm bảo tồn di sản văn hóa tranh Đông Hồ góp phần bảo tồn, phát huy giá trị của Làng tranh. Cùng với các hoạt động của địa phương, Trung tâm cử cán bộ trực vào các ngày cuối tuần, khi có sự kiện để hướng dẫn du khách tham quan. Ngoài ra, Trung tâm đã phối hợp tổ chức nhiều hoạt động văn hóa quảng bá du lịch, về Làng tranh thông qua nhiều hình thức, như liên kết với các đơn vị đưa khách về thăm quan, đưa nghệ nhân tranh dân gian tham dự các hoạt động giới thiệu tranh trong và ngoài nước, tái hiện không gian chợ tranh… Qua đó, góp phần bảo vệ và đưa di sản văn hóa quý báu của vùng quê Bắc Ninh đến với đông đảo người dân và du khách, đồng thời tạo điểm nhấn cho khách du lịch, định hình xây dựng sản phẩm du lịch của tỉnh. Việc kết hợp các tour, tuyến du lịch văn hóa tâm linh và du lịch làng nghề tại Đông Hồ cũng là một mô hình phù hợp và đã phát huy hiệu quả sau gần một năm triển khai. Ước tính, từ năm 2024 đến nay, làng tranh dân gian Đông Hồ đón khoảng hơn 12.000 lượt khách trong và ngoài nước (Hoe Me, 2025).

Một số khó khăn, thách thức

Tuy nhiên, bên cạnh các lợi thế và kết quả đạt được ban đầu, thì vẫn còn một số khó khăn hiện hữu trong việc phát triển du lịch Làng tranh Đông Hồ. Theo đó, việc tham quan, trải nghiệm nghề làm tranh chưa mang lại nhiều lợi nhuận cho cộng đồng. Làng tranh Đông Hồ chưa trở thành một điểm du lịch về di sản hấp dẫn, thu hút khách ở lại dài ngày. Cơ sở hạ tầng phục vụ du lịch còn chưa đồng bộ theo tiêu chí OCOP (nhà hàng, cơ sở lưu trú, quầy cung cấp thông tin, điểm trưng bày và giới thiệu sản phẩm...).

Bên cạnh đó, một số thách thức trong việc phát triển du lịch Làng tranh Đông Hồ đang đặt ra. Theo đó, cơ bản người dân làng Ðông Hồ không còn sống bằng nghề làm tranh, mà chuyển sang trồng trọt, kinh doanh, làm hàng mã. Trước đây, cả làng có 17 dòng họ làm tranh, thì hiện tại chỉ còn gia đình nghệ nhân Nguyễn Ðăng Chế và con dâu nghệ nhân Nguyễn Hữu Sam là bà Nguyễn Thị Oanh nối nghiệp. Bên cạnh đó, nguy cơ thương mại hóa quá mức dẫn đến mất đi bản sắc truyền thống của Làng tranh. Theo đó, một số sản phẩm không còn giữ được nét độc đáo vốn có, mà chuyển sang sản xuất đại trà nhằm phục vụ nhu cầu thị trường. Điều này không chỉ làm suy giảm giá trị văn hóa, mà còn ảnh hưởng đến uy tín, hình ảnh văn hóa Việt Nam trong mắt bạn bè quốc tế.

MỘT SỐ GIẢI PHÁP

Để du lịch Làng nghề tranh Đông Hồ phát triển bền vững, cần lấy cộng đồng làm trung tâm. Thực tế cho thấy, phát triển du lịch cộng đồng là giải pháp khả thi cho làng tranh Đông Hồ. Bởi Bắc Ninh là tỉnh có nhiều di tích lịch sử - văn hóa nổi tiếng nên có thể kết hợp các tour, tuyến giữa du lịch văn hóa, du lịch tâm linh với du lịch làng nghề. Bên cạnh việc được chiêm ngưỡng và tự tay tham gia vào quá trình tạo ra sản phẩm truyền thống, du khách còn đồng thời được khám phá những giá trị văn hóa đặc sắc luôn gắn liền với lịch sử phát triển của mỗi làng nghề. Bắc Ninh có thể kết hợp với các địa phương xây dựng những tour liên kết, như: Hà Nội - Bát Tràng - Chùa Dâu - Đông Hồ - Đồng Kỵ đi trong 1 ngày; hoặc tour Hà Nội - chùa Phật Tích - Làng tranh Đông Hồ - Vịnh Hạ Long đi trong nhiều ngày… Việc kết hợp các tour, tuyến du lịch văn hóa tâm linh và du lịch làng nghề là một mô hình thiết thực và thành công.

Đặc biệt, việc nâng cao chất lượng dịch vụ và trải nghiệm cho du khách, thông qua việc đào tạo kỹ năng cho người dân, cải thiện cơ sở hạ tầng và đa dạng hóa các hoạt động du lịch là cần thiết. Việc này không chỉ giúp thu hút du khách, mà còn tạo điều kiện cho người dân địa phương nâng cao thu nhập và chất lượng cuộc sống.

Bên cạnh đó, để khắc phục những hạn chế trong phát triển du lịch ở làng nghề, cần có chiến lược phát triển bền vững, đảm bảo sự tham gia tích cực của cộng đồng địa phương và bảo vệ bản sắc văn hóa truyền thống. Việc đa dạng hóa sản phẩm du lịch, hướng tới phát triển du lịch xanh và bền vững cũng là một trong những giải pháp quan trọng.

Ngoài ra, cần đẩy mạnh tuyên truyền, quảng bá để thu hút khách tham quan. Ngoài quảng bá trên đài truyền hình, báo chí thì địa phương cần xây dựng chiến lược quảng bá sản phẩm tranh Đông Hồ trên các trang truyền thông đa phương tiện, các trang mạng xã hội…

Thời gian tới, Bắc Ninh cần xây dựng một hợp tác xã dịch vụ - du lịch tại Làng tranh Đông Hồ để điều hành điểm du lịch cộng đồng được bài bản, hệ thống và hiệu quả; tăng cường các hoạt động quảng bá, giới thiệu về nét đẹp, giá trị lịch sử, văn hoá tại đây; tiếp tục tập trung đầu tư cơ sở hạ tầng, tạo không gian cảnh quan cho điểm du lịch cộng đồng theo Đề án đã được phê duyệt, góp phần đẩy mạnh liên kết sản xuất theo chuỗi giá trị, thúc đẩy phát triển du lịch trên địa bàn.

Để phát triển bền vững Làng tranh Đông Hồ, cần có sự phối hợp chặt chẽ hơn nữa giữa chính quyền, doanh nghiệp và cộng đồng địa phương trong việc nâng cao nhận thức về bảo tồn văn hóa, đầu tư, đổi mới sản phẩm. Trong thời gian tới, địa phương cần phải đẩy mạnh hợp tác với các tỉnh, thành phố lân cận để đa dạng hóa lịch trình điểm đến của các tour, đổi mới cách giới thiệu, thuyết minh cho sinh động, nhấn mạnh nét độc đáo của tranh dân gian Đồng Hồ, tạo điều kiện để du khách tự trải nghiệm một số công đoạn làm tranh. Địa phương cũng hỗ trợ người dân trang bị kiến thức về cách thức làm du lịch, tập huấn kỹ năng làm du lịch cộng đồng; quy hoạch, chỉnh trang, khôi phục không gian làng nghề; đầu tư nâng cấp các dịch vụ đáp ứng tốt hơn nhu cầu của du khách…

Tài liệu tham khảo:

1. Hoa Me (2025). Bắc Ninh: Phát triển du lịch cộng đồng gắn với sản phẩm OCOP tại làng tranh Đông Hồ, https://ocopvietnam.langngheviet.com.vn/bac-ninh-phat-trien-du-lich-cong-dong-gan-voi-san-pham-ocop-tai-lang-tranh-dong-ho-32529.html.

2. Minh Phương (2018). Làng tranh Đông Hồ - Nơi gửi hồn dân tộc trên giấy điệp, https://hnd.bacninh.gov.vn/news/-/details/7434684/lang-tranh-ong-ho-noi-gui-hon-dan-toc-tren-giay-i-1.

3. N.Nguyễn (2019). Bảo tồn, phát huy làng tranh Đông Hồ qua du lịch, https://cand.com.vn/Tieu-diem-van-hoa/Bao-ton-phat-huy-lang-tranh-Dong-Ho-qua-du-lich-i542553/.