"Giải mã" gói trừng phạt thứ 17 của EU đối với Nga

Gói trừng phạt được thông qua ngày 20/5 tập trung nhắm vào "Hạm đội bóng đêm" - mạng lưới tàu chở dầu được cho là giúp Nga "lách" các lệnh trừng phạt trước đó, đồng thời áp đặt các biện pháp hạn chế đối với hàng chục quan chức và tổ chức Nga liên quan hỗ trợ "chiến dịch quân sự" của Nga ở Ukraine.

Trong bối cảnh các cuộc đàm phán hòa bình Nga - Ukraine tại Istanbul ngày 16/5 không đạt được tiến triển đáng kể, EU tiếp tục thể hiện lập trường cứng rắn với lời cảnh báo về các biện pháp trừng phạt bổ sung nếu Nga không chấp nhận lệnh ngừng bắn với Ukraine.

Nội dung chính của gói trừng phạt

Giới chuyên gia nhận định, gói trừng phạt thứ 17 của EU đối với Nga chủ yếu nhằm siết chặt các "lỗ hổng" trong các biện pháp trừng phạt trước đó, đặc biệt nhắm vào lĩnh vực năng lượng - nguồn thu nhập chính của Chính phủ Nga.

Thứ nhất, hạn chế "Hạm đội bóng đêm". Trọng tâm của gói trừng phạt là việc đưa gần 200 tàu chở dầu vào danh sách đen của EU, được xác định là một phần của "Hạm đội bóng đêm" - thuật ngữ phương Tây dùng để chỉ các tàu chở dầu Nga sử dụng để lách các lệnh trừng phạt. Theo Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen, 189 tàu trong số này bị cáo buộc vận chuyển dầu mỏ Nga vượt mức giá trần do G7 áp đặt, thông qua các công ty bình phong để che giấu quyền sở hữu và hành trình. Các tàu này thường sử dụng các phương thức như tắt hệ thống định vị AIS, đổi cờ hoặc đăng ký dưới danh nghĩa các công ty tại các quốc gia không chịu trừng phạt.

Các biện pháp cụ thể bao gồm: (i) Cấm cập cảng EU. Các tàu trong danh sách bị cấm cập cảng tại bất kỳ quốc gia thành viên nào của EU, gồm các cảng lớn Rotterdam (Hà Lan) và Hamburg (Đức). (ii) Hạn chế dịch vụ hàng hải. Các công ty EU bị cấm cung cấp dịch vụ bảo hiểm, sửa chữa hoặc tiếp nhiên liệu cho các tàu này, làm tăng chi phí vận hành và rủi ro cho các hoạt động vận chuyển dầu của Nga. (iii) Trừng phạt các công ty liên quan. Các công ty bình phong vận hành đội tàu này, nhiều trong số đó được cho là đặt tại các quốc gia như UAE, Panama, Liberia, bị đưa vào danh sách trừng phạt, với các hình phạt như đóng băng tài sản và cấm giao dịch với EU.

Mục tiêu của EU là làm gián đoạn chuỗi cung ứng dầu mỏ của Nga, từ đó giảm doanh thu từ xuất khẩu năng lượng, vốn chiếm 30-40% ngân sách liên bang Nga.

Thứ hai, trừng phạt cá nhân và tổ chức Nga. Gói trừng phạt bổ sung 75 cá nhân và tổ chức Nga vào danh sách đen, nâng tổng số đối tượng bị EU trừng phạt lên hơn 2.400 kể từ 2022. Các đối tượng này gồm: (i) Những quan chức cấp cao của Nga bị cáo buộc liên quan đến các hoạt động vi phạm nhân quyền, tấn công mạng hoặc hỗ trợ chiến dịch quân sự tại Ukraine. (ii) Các cá nhân (doanh nhân, giới tinh hoa) trong lĩnh vực năng lượng, tài chính, công nghiệp quốc phòng, bị xem là nguồn hỗ trợ tài chính cho chính quyền Nga. (iii) Các công ty sản xuất vũ khí hoặc cung cấp linh kiện cho quân đội Nga bị áp đặt các biện pháp đóng băng tài sản và cấm giao dịch. Các cá nhân và tổ chức này bị đóng băng tài sản tại EU, cấm nhập cảnh, cấm giao dịch với các công ty hoặc cá nhân trong EU.

Thứ ba, hạn chế công nghệ lưỡng dụng và hóa chất. EU áp đặt lệnh cấm xuất khẩu các hóa chất được sử dụng trong sản xuất tên lửa, nhằm hạn chế năng lực quân sự của Nga. Ngoài ra, các biện pháp kiểm soát chặt chẽ hơn được áp dụng đối với xuất khẩu công nghệ lưỡng dụng (có thể sử dụng cho cả mục đích dân sự và quân sự) như linh kiện điện tử và cảm biến, để ngăn Nga sử dụng chúng trong sản xuất vũ khí.

Thứ tư, đối phó với các hoạt động tác chiến hỗn hợp. Gói trừng phạt thiết lập một cơ sở pháp lý mới để đối phó với các hoạt động tác chiến hỗn hợp của Nga, bao gồm các hành vi phá hoại cáp ngầm, sân bay hoặc máy chủ "hạ tầng số". Điều này phản ánh lo ngại của EU về việc Nga sử dụng "Hạm đội bóng đêm" không chỉ để vận chuyển dầu mà còn để thực hiện các hoạt động gián điệp.

Thứ năm, trừng phạt các công ty bên thứ ba. Gói trừng phạt nhắm vào 30 công ty tại các quốc gia thứ ba như Thổ Nhĩ Kỳ, Serbia, UAE, bị cáo buộc hỗ trợ Nga "lách" trừng phạt. Các công ty này bị cấm giao dịch với EU, đóng băng tài sản và cấm nhân viên cấp cao nhập cảnh vào EU. Biện pháp này nhằm cắt đứt các kênh trung gian mà Nga sử dụng để nhập khẩu công nghệ hoặc vận chuyển dầu mỏ.

Thứ sáu, đe dọa trừng phạt bổ sung. EU cảnh báo sẽ áp đặt thêm lệnh trừng phạt nếu Nga "không chấp nhận lệnh ngừng bắn 30 ngày" do Ukraine đề xuất. Các lĩnh vực tiềm năng bị nhắm đến bao gồm dịch vụ tài chính, năng lượng và khí thiên nhiên hóa lỏng (LNG). Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen nhấn mạnh rằng EU sẽ gia tăng sức ép cho đến khi Tổng thống Nga sẵn sàng cho hòa bình.

Tính toán chiến lược của EU

Gói trừng phạt thứ 17 không chỉ là một biện pháp kinh tế mà còn phản ánh những toan tính chiến lược sâu xa của EU trong bối cảnh địa chính trị phức tạp.

Một là gây áp lực kinh tế để buộc Nga đàm phán. EU nhắm vào "Hạm đội bóng đêm" và xuất khẩu dầu mỏ để làm suy yếu nguồn thu nhập chính của Nga, từ đó gây áp lực buộc Moskva phải ngồi vào bàn đàm phán. Theo Ngoại trưởng Pháp Jean-Noel Barrot, các lệnh trừng phạt trước đây chưa đủ để ngăn chặn Nga và gói trừng phạt mới được xây dựng để gây sức ép với nền kinh tế Nga nhằm thúc đẩy một giải pháp hòa bình cho Ukraine. Việc nhắm vào dầu mỏ, nguồn thu chiếm gần 40% ngân sách Nga là cách trực tiếp để làm suy yếu khả năng tài trợ cho chiến dịch quân sự tại Ukraine.

Hai là khẳng định sự đoàn kết trong nội bộ EU. Gói trừng phạt cũng nhằm củng cố sự đoàn kết trong nội bộ EU, vốn bị thử thách bởi các bất đồng, đặc biệt từ Hungary - quốc gia thường phản đối các biện pháp trừng phạt Nga. Việc thông qua gói trừng phạt thứ 17, dù có phạm vi hạn chế hơn so với các gói trước, cho thấy EU vẫn có thể đạt được sự đồng thuận để duy trì áp lực lên Nga. Chủ tịch Hội đồng châu Âu Antonio Costa nhấn mạnh, đây là "tín hiệu mạnh mẽ" về sự ủng hộ của EU đối với Ukraine.

Ba là phối hợp với đồng minh quốc tế. EU đang tìm cách phối hợp chặt chẽ hơn với Mỹ và các đồng minh khác (trong đó có Anh) để tăng cường hiệu quả của các lệnh trừng phạt. Ngoại trưởng Pháp Barrot đã hội đàm với Thượng nghị sĩ Mỹ Lindsey Graham tại Thổ Nhĩ Kỳ để thảo luận về một dự luật trừng phạt, đề xuất áp thuế 500% đối với các quốc gia nhập khẩu dầu Nga.

Cùng ngày, Bộ Ngoại giao Anh công bố 100 lệnh trừng phạt nhằm vào "các thực thể hỗ trợ quân đội, xuất khẩu năng lượng và chiến tranh thông tin" của Nga. Ngoài ra, Anh cũng trừng phạt các tổ chức tài chính hỗ trợ cho chiến dịch của Nga nhằm vào Ukraine. Điều này cho thấy EU muốn tạo ra một mặt trận thống nhất với Mỹ, Anh để siết chặt các kênh xuất khẩu dầu của Nga.

Bốn là ngăn chặn Nga "lách" trừng phạt. Bằng cách nhắm vào "Hạm đội bóng đêm" và các công ty bên thứ ba, EU muốn "vá" các lỗ hổng mà Nga đã khai thác để duy trì doanh thu từ dầu mỏ. Theo giới chuyên gia, các tàu trong "Hạm đội bóng đêm" thường hoạt động ngoài tầm kiểm soát của EU, sử dụng các công ty bình phong ở các quốc gia như UAE hoặc Panama. Việc đưa gần 200 tàu vào danh sách đen là nỗ lực lớn nhất từ trước đến nay của EU để vô hiệu hóa mạng lưới này.

Năm là tăng cường lập trường địa chính trị. Gói trừng phạt thứ 17 được thông qua ngay sau khi các cuộc đàm phán Nga - Ukraine tại Istanbul không đạt kết quả vào ngày 16/5, cho thấy EU muốn gửi thông điệp rằng bất kỳ sự chậm trễ nào trong việc chấp nhận lệnh ngừng bắn sẽ dẫn đến hậu quả kinh tế nghiêm trọng. Lời đe dọa về gói trừng phạt thứ 18, nhắm vào đường ống dẫn dầu "Dòng chảy phương Bắc" và lĩnh vực tài chính, là một phần trong chiến lược của EU để duy trì áp lực liên tục lên Nga.

Tác động đối với Nga

Gói trừng phạt thứ 17 được EU kỳ vọng sẽ gây ra những tác động đáng kể đến Nga, dù hiệu quả thực tế phụ thuộc vào khả năng thực thi và phản ứng của Moscow.

Về kinh tế, khiến suy giảm doanh thu từ dầu mỏ. Xuất khẩu dầu mỏ chiếm khoảng 25% GDP và gần 40% ngân sách quốc gia Nga. "Hạm đội bóng đêm" đã giúp Nga xuất khẩu dầu sang các thị trường với giá chiết khấu, mang lại hàng tỷ USD mỗi năm. Việc gần 200 tàu bị đưa vào "danh sách đen" có thể làm giảm doanh thu từ dầu mỏ từ 10-15 tỷ USD/năm, theo ước tính của các nhà phân tích. Tuy nhiên, Nga có thể chuyển hướng sang các tàu khác hoặc tìm kiếm các cảng trung gian ở các quốc gia không chịu trừng phạt, dù với chi phí cao hơn.

Tiếp đó là làm tăng chi phí vận chuyển. Việc bị cấm cập cảng EU và không thể tiếp cận dịch vụ bảo hiểm hoặc sửa chữa từ EU sẽ làm tăng chi phí vận chuyển dầu của Nga. Các tàu phải tìm đến các cảng ở Trung Quốc, Ấn Độ, hoặc các nước Trung Đông, nơi chi phí dịch vụ cao hơn và cơ sở hạ tầng hạn chế. Điều này có thể làm giảm lợi nhuận từ xuất khẩu dầu, theo Guardian.

Bên cạnh đó, lệnh cấm xuất khẩu hóa chất và công nghệ lưỡng dụng sẽ làm trầm trọng thêm khó khăn của Nga trong sản xuất vũ khí hiện đại, nhất là các vũ khí phục vụ cho chiến trường Ukraine. Nga những năm gần đây phụ thuộc vào các nguồn linh kiện từ các quốc gia khác, nhưng chất lượng và độ tin cậy của các linh kiện này thường thấp hơn.

Ngoài ra, sự suy giảm doanh thu từ dầu mỏ, kết hợp với chi phí quân sự cao trong xung đột Ukraine, sẽ gây áp lực lớn lên ngân sách nhà nước Nga. Theo báo cáo của Viện Kinh tế Chuyển đổi Stockholm (SITE), ngân sách Nga đã chịu thâm hụt đáng kể do doanh thu năng lượng giảm và chi tiêu quân sự tăng. Nếu tình trạng này kéo dài, Nga có thể phải tăng thuế hoặc cắt giảm chi tiêu công, dẫn đến căng thẳng xã hội.

Về chính trị, gói trừng phạt và lời đe dọa bổ sung sẽ làm gia tăng căng thẳng giữa Nga và EU. Phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Nga Maria Zakharova đã chỉ trích EU, nhấn mạnh rằng Nga "không phản hồi tối hậu thư". Nga có thể đáp trả bằng các biện pháp như hạn chế xuất khẩu khí đốt hoặc tăng cường tấn công mạng nhằm vào EU. Chính quyền Nga có thể sử dụng gói trừng phạt để cáo buộc phương Tây đang cố "kìm hãm" Nga, từ đó tăng cường sự ủng hộ trong nước cho Tổng thống Putin.

Tuy nhiên, nếu các khó khăn kinh tế kéo dài, sự bất mãn có thể gia tăng, đặc biệt trong tầng lớp trung lưu và giới trẻ. Việc EU trừng phạt các công ty tại Thổ Nhĩ Kỳ, và UAE có thể làm phức tạp mối quan hệ của Nga với các đối tác này; khiến họ phải cân nhắc giữa lợi ích kinh tế từ hợp tác với Nga và nguy cơ bị EU hoặc Mỹ áp đặt trừng phạt thứ cấp.

Về xã hội, sự suy giảm doanh thu từ dầu mỏ và áp lực kinh tế có thể dẫn đến lạm phát, thiếu hụt hàng hóa, giảm phúc lợi xã hội tại Nga. Điều này có thể làm gia tăng bất mãn, đặc biệt ở các khu vực nông thôn, thành phố nhỏ, nơi người dân chịu ảnh hưởng từ các lệnh trừng phạt trước đó. Tuy nhiên, chính quyền Nga vẫn kiểm soát chặt chẽ các phong trào phản đối, nên nguy cơ bất ổn xã hội trong ngắn hạn là thấp.

Hệ lụy đối với EU và toàn cầu

Theo giới chuyên gia, gói trừng phạt thứ 17 không chỉ ảnh hưởng đến Nga mà còn có thể tác dụng ngược, tiềm ẩn những hệ lụy đối với EU và thị trường toàn cầu.

Đối với EU, việc hạn chế "Hạm đội bóng đêm" có thể làm gián đoạn nguồn cung dầu mỏ toàn cầu, đẩy giá dầu Brent và WTI tăng. Điều này sẽ ảnh hưởng đến các nền kinh tế phụ thuộc vào dầu nhập khẩu, bao gồm cả EU. Mặc dù EU đã giảm sự phụ thuộc vào năng lượng Nga, các nước như Hungary và Slovakia vẫn nhập khẩu khí đốt Nga; giá năng lượng tăng có thể làm ảnh hưởng đến lạm phát. Hungary và một số quốc gia khác bày tỏ sự phản đối các lệnh trừng phạt quá cứng rắn do lo ngại tác động kinh tế.

Việc thông qua gói trừng phạt thứ 17 cho thấy EU đã vượt qua được bất đồng nội bộ, nhưng lời đe dọa về gói trừng phạt thứ 18 có thể làm gia tăng căng thẳng, đặc biệt nếu nhắm vào các đường ống "Dòng chảy phương Bắc" hoặc lĩnh vực tài chính.

Đối với toàn cầu, các biện pháp trừng phạt đối với các công ty bên thứ ba có thể làm suy yếu niềm tin vào hệ thống tài chính toàn cầu, khi các quốc gia lo ngại về nguy cơ bị trừng phạt thứ cấp. Ngoài ra, giá dầu tăng có thể ảnh hưởng đến các nền kinh tế đang phát triển, làm tăng lạm phát và bất ổn kinh tế.

Gói trừng phạt thứ 17 của EU là một bước đi nhằm làm suy yếu nền kinh tế Nga, đặc biệt thông qua việc nhắm vào "Hạm đội bóng đêm" và các công ty hỗ trợ Nga tránh trừng phạt. Tính toán của EU là rõ ràng: Gây áp lực kinh tế tối đa để buộc Nga đàm phán hòa bình, củng cố sự đoàn kết nội bộ, phối hợp với các đồng minh quốc tế như Mỹ, Anh để siết chặt các kênh xuất khẩu dầu của Nga. Tuy nhiên, hiệu quả của gói trừng phạt phụ thuộc vào khả năng thực thi và phản ứng của Nga, vốn đã chứng minh "khả năng thích nghi cao" với các biện pháp trừng phạt trước đó.

Về mặt kinh tế, gói trừng phạt có thể làm giảm doanh thu từ dầu mỏ và tăng chi phí vận chuyển của Nga, nhưng Moskva vẫn có thể tìm cách "chuyển hướng" sang các thị trường khác thay thế. Về mặt chính trị, gói trừng phạt có thể củng cố sự ủng hộ trong nước cho chính quyền Nga trong ngắn hạn nhưng cũng làm gia tăng căng thẳng với phương Tây và áp lực lên các đồng minh của Nga. Đối với EU, gói trừng phạt là con dao hai lưỡi, với nguy cơ làm tăng giá năng lượng và gây bất đồng nội bộ.

Trong bối cảnh các cuộc đàm phán Nga - Ukraine vẫn bế tắc, gói trừng phạt thứ 17 là một tín hiệu mạnh mẽ về lập trường của EU nhưng liệu nó có thể thay đổi cục diện xung đột hay không vẫn là một câu hỏi lớn.

Với cảnh báo về gói trừng phạt thứ 18, EU dường như đang chuẩn bị cho "cuộc đối đầu dài hơi" với Nga, trong khi cả hai bên đều phải đối mặt với những thách thức kinh tế và chính trị không nhỏ.