Phát hành trái phiếu xanh tại Nhật Bản và bài học kinh nghiệm cho Việt Nam

TS. Trương Thu Hà

Trường Đại học Kinh tế, Đại học Quốc gia Hà Nội

Tóm tắt

Nghiên cứu phân tích kinh nghiệm phát triển trái phiếu xanh tại Nhật Bản nhằm rút ra bài học cho Việt Nam, trong đó nhấn mạnh vai trò của khung pháp lý rõ ràng, hỗ trợ từ khu vực công và hệ thống đánh giá độc lập trong thúc đẩy thị trường. Trên cơ sở đó, nghiên cứu đề xuất các giải pháp cho Việt Nam như: hoàn thiện hành lang pháp lý, hỗ trợ chi phí phát hành và nâng cao nhận thức về tài chính xanh, góp phần thúc đẩy huy động vốn cho tăng trưởng bền vững.

Từ khoá: Trái phiếu xanh, thị trường trái phiếu xanh, kinh nghiệm, Nhật Bản

Summary

This study analyzes Japan’s experience in developing the green bond market to draw lessons for Viet Nam, emphasizing the role of a clear legal framework, public sector support, and independent evaluation systems in promoting the market. Based on these insights, the study proposes several solutions for Viet Nam, including improving the legal framework, providing issuance cost support, and raising awareness of green finance, thereby fostering capital mobilization for sustainable growth.

Keywords: Green bonds, green bond market, experience, Japan

GIỚI THIỆU

Trái phiếu xanh (Green Bonds) ra đời nhằm giải quyết bài toán tài chính cho các dự án có lợi ích môi trường. Đây là loại công cụ nợ được phát hành bởi chính phủ, doanh nghiệp hoặc các tổ chức tài chính nhằm tài trợ cho các dự án giảm thiểu phát thải khí nhà kính, tiết kiệm năng lượng hoặc chuyển đổi cơ cấu năng lượng. Kể từ khi được giới thiệu vào năm 2007, thị trường trái phiếu xanh toàn cầu đã ghi nhận tốc độ tăng trưởng nhanh chóng, với giá trị phát hành đạt hơn 500 tỷ USD vào năm 2021 (Climate Bonds Initiative, 2022).

Tại Nhật Bản, quốc gia có cam kết đạt mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050, trái phiếu xanh đã trở thành một công cụ quan trọng trong chính sách thúc đẩy tăng trưởng xanh. Chính phủ Nhật Bản không chỉ thiết lập khung pháp lý rõ ràng, mà còn cung cấp các ưu đãi về thuế, hỗ trợ kỹ thuật và tín dụng xanh nhằm khuyến khích khu vực tư nhân tham gia phát hành trái phiếu. Các dự án năng lượng tái tạo như: điện mặt trời quy mô lớn, trang trại gió ngoài khơi hay thủy điện nhỏ, đã được tài trợ thông qua nguồn vốn từ trái phiếu xanh, góp phần mở rộng quy mô sản xuất, giảm chi phí vốn và nâng cao hiệu quả môi trường.

Mặc dù còn tương đối mới mẻ tại Việt Nam, song trái phiếu xanh đang dần thu hút sự quan tâm từ phía Chính phủ, doanh nghiệp và các nhà đầu tư quốc tế. Việt Nam là quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề từ biến đổi khí hậu, đồng thời đặt mục tiêu đạt phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050. Do đó, việc học hỏi kinh nghiệm từ các quốc gia đi trước như Nhật Bản trong phát triển thị trường trái phiếu xanh là vô cùng cấp thiết.

KINH NGHIỆM NHẬT BẢN VỀ PHÁT HÀNH TRÁI PHIẾU XANH

Chủ thể phát hành

Số lượng trái phiếu xanh được phát hành tại Nhật Bản đang có xu hướng gia tăng. Năm 2020, tổng giá trị phát hành hàng năm đã vượt mốc 1.000 tỷ Yên. Năm 2023 vượt mốc 3.000 tỷ Yên. Việc huy động thêm nhiều nguồn vốn tư nhân cho các dự án xanh thông qua các công cụ như trái phiếu xanh được xem là yếu tố thiết yếu để đạt được các mục tiêu về trung hòa carbon và các Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs).

Hình: Tình hình phát hành trái phiếu xanh tại Nhật Bản (2014-2023)

Nguồn: Bộ Môi trường Nhật Bản, 2024

Trong khuôn khổ thị trường trái phiếu xanh, các chủ thể phát hành chính có thể được phân loại thành 3 nhóm: Doanh nghiệp phi tài chính, bao gồm cả các pháp nhân chuyên trách thực hiện các dự án xanh; Tổ chức tài chính, như ngân hàng thương mại hoặc tổ chức tín dụng, thực hiện đầu tư gián tiếp vào các dự án xanh; Chính quyền địa phương, phát hành trái phiếu để tài trợ cho các chương trình và dự án liên quan đến cải thiện môi trường trong phạm vi thẩm quyền quản lý.

Các nhóm chủ thể này giữ vai trò trung tâm trong việc thúc đẩy tài chính xanh, đồng thời phản ánh sự đa dạng hóa của thị trường trái phiếu xanh về mục tiêu phát hành, mô hình huy động vốn và lĩnh vực ứng dụng.

Quy trình phát hành trái phiếu xanh

Việc phát hành trái phiếu xanh đòi hỏi một chuỗi các thủ tục chặt chẽ và có hệ thống, kéo dài từ giai đoạn chuẩn bị phát hành cho đến khi trái phiếu được đáo hạn. Toàn bộ quy trình này được quy định bởi “Bộ hướng dẫn phát hành trái phiếu xanh” (Green Bond Guidelines) do Bộ Môi trường Nhật Bản ban hành, với mục tiêu đảm bảo tính minh bạch, độ tin cậy và hiệu quả về môi trường của các khoản đầu tư được tài trợ thông qua công cụ tài chính này.

Cụ thể, quy trình phát hành bao gồm 7 bước cơ bản, thể hiện cụ thể ở Bảng. Trước tiên, tổ chức phát hành cần xác định rõ phạm vi và nội dung của các dự án sẽ được sử dụng vốn huy động, đồng thời thiết lập cơ chế đánh giá và lựa chọn dự án dựa trên các tiêu chí môi trường đã định sẵn. Bên cạnh đó, doanh nghiệp cũng phải xây dựng phương pháp quản lý dòng vốn, quy trình theo dõi - báo cáo và hệ thống chỉ tiêu để đánh giá hiệu quả cải thiện môi trường của dự án.

Một điểm đặc biệt trong quy trình phát hành là yêu cầu về tính minh bạch và trách nhiệm giải trình trước nhà đầu tư. Do đó, trong nhiều trường hợp, các tổ chức phát hành sẽ mời một đơn vị đánh giá độc lập thực hiện thẩm định ngoại vi nhằm xác nhận mức độ phù hợp của dự án với các nguyên tắc trái phiếu xanh quốc tế.

Sau khi hoàn tất công tác chuẩn bị, trái phiếu được phát hành ra thị trường. Toàn bộ nguồn vốn huy động cần được phân bổ đúng mục đích và được theo dõi chặt chẽ trong suốt vòng đời của trái phiếu. Các tổ chức phát hành có trách nhiệm thực hiện báo cáo định kỳ cho nhà đầu tư, bao gồm cả báo cáo về việc sử dụng vốn và tác động môi trường đạt được. Trong quá trình này, có thể thực hiện lại đánh giá bên ngoài nhằm xác minh độc lập các kết quả báo cáo, qua đó củng cố lòng tin của nhà đầu tư và tăng cường tính chính danh của thị trường trái phiếu xanh.

Như vậy, trái phiếu xanh không chỉ là một công cụ huy động vốn đơn thuần, mà còn đòi hỏi một hệ thống quản trị dự án - tài chính - báo cáo có tính chuẩn hóa và chịu sự giám sát xuyên suốt. Chính tính chất này đã làm nên sự khác biệt căn bản giữa trái phiếu xanh và các công cụ nợ truyền thống.

Bảng: Quy trình phát hành trái phiếu xanh

Nguồn: Cổng thông tin Tài chính Xanh - Bộ Môi trường Nhật Bản

Chi phí huy động vốn trong phát hành trái phiếu xanh

Thực tế chi phí huy động vốn trong phát hành trái phiếu xanh tương đối cao so với trái phiếu thông thường. Hai yếu tố chính được xác định là nguyên nhân làm gia tăng chi phí này, bao gồm: (1) Chi phí tuân thủ các yêu cầu đảm bảo tính “xanh” của trái phiếu, cụ thể là chi phí thuê đơn vị đánh giá độc lập để xác minh tính phù hợp của dự án với các nguyên tắc trái phiếu xanh và chi phí tư vấn chuyên môn đi kèm; (2) Phí bù trừ rủi ro thanh khoản, do số lượng phát hành còn hạn chế khiến trái phiếu xanh có thanh khoản thấp hơn so với trái phiếu thông thường, từ đó đòi hỏi mức lãi suất cao hơn để bù đắp rủi ro cho nhà đầu tư.

Đối với yếu tố (1), Mori và Shimizu (2019), thông qua khảo sát định lượng bằng bảng hỏi, đã chỉ ra rằng các tổ chức phát hành tại Nhật Bản gặp khó khăn đáng kể với chi phí gia tăng trong quá trình xin đánh giá bên ngoài khi phát hành trái phiếu xanh. Đối với yếu tố (2), theo nguyên Giám đốc điều hành của Cơ quan Quản lý và Đầu tư Quỹ Hưu trí Nhật Bản (GPIF), trái phiếu xanh được đánh giá là có tính thanh khoản thấp hơn so với trái phiếu doanh nghiệp thông thường. Vì vậy, các nhà đầu tư phải chấp nhận một mức chi phí đầu tư cao hơn khi lựa chọn loại hình trái phiếu này. Đây là một trở ngại đáng kể đối với việc mở rộng thị trường trái phiếu xanh tại Nhật Bản, đặc biệt trong bối cảnh nhu cầu đầu tư bền vững ngày càng gia tăng.

Chính sách liên quan đến trái phiếu xanh tại Nhật Bản

Chính phủ Nhật Bản đóng vai trò chủ động trong việc thúc đẩy thị trường trái phiếu xanh thông qua các chính sách hỗ trợ như:

- Ban hành Bộ hướng dẫn trái phiếu xanh quốc gia (Green Bond Guidelines) từ năm 2017, cập nhật định kỳ theo tiêu chuẩn ICMA;

- Hỗ trợ tài chính cho chi phí đánh giá và xếp hạng ESG của các tổ chức phát hành;

- Thiết lập các quỹ đầu tư xanh và tín dụng thuế cho nhà đầu tư trái phiếu xanh;

- Tăng cường minh bạch hóa và yêu cầu báo cáo tác động môi trường sau phát hành.

Trong bối cảnh thị trường trái phiếu xanh tại Nhật Bản vẫn đang trong giai đoạn phát triển, các cơ quan chức năng bao gồm: Bộ Môi trường, Bộ Kinh tế - Thương mại - Công nghiệp (METI) và Cơ quan Dịch vụ Tài chính (FSA), đã và đang triển khai nhiều sáng kiến nhằm thúc đẩy hoạt động phát hành trái phiếu xanh. Mặc dù các hoạt động phổ biến kiến thức và nâng cao nhận thức về tài chính xanh đã được tiến hành tương đối rộng rãi, song các chính sách mang tính chất hỗ trợ trực tiếp vẫn còn hạn chế. Tính đến thời điểm hiện tại, hình thức hỗ trợ phổ biến được chính phủ Nhật Bản áp dụng là chính sách trợ cấp chi phí phát sinh thêm trong quá trình phát hành trái phiếu xanh, bao gồm chi phí thẩm định độc lập và tư vấn chuyên môn.

Từ năm tài khóa 2018, Bộ Môi trường Nhật Bản đã triển khai chương trình hỗ trợ tài chính với tên gọi “Dự án hỗ trợ xây dựng cơ chế phát hành trái phiếu xanh, khoản vay xanh và các công cụ tài chính xanh khác dành cho các dự án thích ứng và cải thiện môi trường”. Chương trình này cung cấp trợ cấp cho các chi phí bổ sung phát sinh trong quá trình phát hành trái phiếu xanh, bao gồm chi phí thuê đơn vị đánh giá bên ngoài và dịch vụ tư vấn. Các khoản trợ cấp được cấp trực tiếp cho các đơn vị đánh giá và tư vấn đủ điều kiện, qua đó làm giảm chi phí thực tế mà doanh nghiệp phát hành phải chi trả. Trong năm đầu tiên thực hiện (2018), tỷ lệ hỗ trợ lên tới 100% chi phí đủ điều kiện. Tuy nhiên, nhằm khuyến khích thị trường vận hành một cách tự chủ, Chính phủ đã chủ động điều chỉnh giảm tỷ lệ hỗ trợ theo từng năm. Tính đến thời điểm hiện tại, mức trợ cấp đã được điều chỉnh xuống còn 60%.

Ngoài các biện pháp thuộc khuôn khổ chính sách tài khóa, Ngân hàng Trung ương Nhật Bản (BoJ) cũng triển khai chính sách tiền tệ mang tính hỗ trợ gián tiếp cho thị trường tài chính xanh. Cụ thể, từ tháng 9/2021, BoJ đã áp dụng chương trình có tên:

“Hoạt động cung cấp vốn hỗ trợ ứng phó với biến đổi khí hậu”. Về bản chất, đây là một cơ chế tái cấp vốn (back-financing), trong đó BoJ sẽ cấp các khoản vay không lãi suất cho các tổ chức tài chính, với điều kiện các tổ chức này đã thực hiện hoạt động đầu tư hoặc cho vay đối với các công cụ tài chính xanh như: trái phiếu ESG, trái phiếu chuyển đổi khí hậu hoặc khoản vay xanh.

THỊ TRƯỜNG TRÁI PHIẾU XANH VIỆT NAM VÀ BÀI HỌC TỪ NHẬT BẢN

Thực trạng thị trường trái phiếu xanh Việt Nam

Tại Việt Nam, thị trường trái phiếu xanh mới ở giai đoạn sơ khai, với giá trị phát hành còn rất khiêm tốn. Theo báo cáo của Bộ Tài chính năm 2022, tổng lượng trái phiếu xanh được phát hành tại Việt Nam tính đến cuối năm 2021 khoảng 200 triệu USD, chủ yếu do một số ngân hàng thương mại và tổ chức tài chính quốc tế thực hiện thí điểm. Các doanh nghiệp trong lĩnh vực năng lượng tái tạo hiện vẫn còn lúng túng trong việc tiếp cận công cụ tài chính này.

Nguyên nhân chính bao gồm:

- Khung pháp lý chưa hoàn thiện: Việt Nam chưa có Luật Trái phiếu xanh riêng biệt. Các hướng dẫn về tiêu chuẩn môi trường, quy trình đánh giá và công bố thông tin còn phân tán, thiếu tính ràng buộc.

- Thiếu tổ chức xếp hạng và giám sát độc lập: Việc xác minh tính “xanh” của dự án chưa được chuẩn hóa bởi các tổ chức có thẩm quyền độc lập trong nước.

- Tâm lý dè dặt từ doanh nghiệp: Phần lớn doanh nghiệp nhỏ và vừa thiếu năng lực tài chính và kỹ thuật để phát hành trái phiếu theo chuẩn quốc tế.

- Thị trường thứ cấp kém phát triển: Thanh khoản trái phiếu xanh còn rất thấp, chưa hấp dẫn nhà đầu tư dài hạn.

Cơ hội và tiềm năng phát triển

Mặc dù còn hạn chế, song Việt Nam đang hội tụ nhiều điều kiện thuận lợi để thúc đẩy phát triển thị trường trái phiếu xanh, đặc biệt là trong lĩnh vực năng lượng tái tạo. Điều này thể hiện ở:

- Cam kết quốc gia tại COP26 đạt mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050;

- Nhu cầu vốn lớn cho các dự án năng lượng sạch, ước tính trên 11 tỷ USD mỗi năm từ nay đến 2030;

- Hệ thống ngân hàng và nhà đầu tư ngày càng quan tâm đến tiêu chuẩn môi trường - xã hội - quản trị (ESG) và tài chính bền vững.

Một số bước đi ban đầu đáng chú ý bao gồm việc Ngân hàng Thế giới hỗ trợ Bộ Tài chính xây dựng khung khổ phát hành trái phiếu bền vững và các chương trình thí điểm hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa tiếp cận vốn xanh tại TP. Hồ Chí Minh, Hà Nội và Đà Nẵng.

Bài học từ Nhật Bản

Kinh nghiệm của Nhật Bản trong việc phát triển thị trường trái phiếu xanh có thể rút ra một số hàm ý chính sách quan trọng cho Việt Nam. Những bài học này không chỉ tập trung vào việc xây dựng khung thể chế, mà còn bao hàm các vấn đề liên quan đến thúc đẩy khu vực tư nhân, tăng cường minh bạch thị trường và phát triển hệ sinh thái đánh giá độc lập.

Một trong những yếu tố cốt lõi thúc đẩy sự phát triển bền vững của thị trường trái phiếu xanh tại Nhật Bản là việc thiết lập khung pháp lý rõ ràng và chuẩn hóa các nguyên tắc phát hành. Việt Nam cần xây dựng một hành lang pháp lý chuyên biệt cho trái phiếu xanh, tương đương với Green Bond Guidelines của Nhật Bản, trong đó quy định cụ thể về tiêu chí lựa chọn dự án, phương pháp đánh giá tác động môi trường, cơ chế giám sát sử dụng vốn và yêu cầu báo cáo sau phát hành.

Bộ Tài chính nên xem xét ban hành một nghị định riêng về trái phiếu xanh, đồng thời khuyến khích phát triển đa dạng các sản phẩm tài chính xanh như: trái phiếu chính phủ xanh, trái phiếu doanh nghiệp xanh và quỹ đầu tư xanh. Điều này không chỉ hỗ trợ quản lý hiệu quả thị trường, mà còn góp phần mở rộng quy mô huy động vốn cho các mục tiêu môi trường và khí hậu.

Kinh nghiệm của Nhật Bản cho thấy, khu vực công có thể đóng vai trò tiên phong trong việc xây dựng niềm tin thị trường. Chính quyền địa phương cần chủ động phát hành trái phiếu xanh công để tài trợ cho các dự án cơ sở hạ tầng xanh, đồng thời thiết lập các cơ chế bảo lãnh phát hành cho doanh nghiệp.

Ngoài ra, các bộ, ngành cũng nên xem xét hỗ trợ tài chính cho chi phí đánh giá bên ngoài, đặc biệt là đối với các doanh nghiệp nhỏ và vừa, nhằm giảm rào cản tham gia thị trường của các doanh nghiệp này. Bên cạnh đó, việc cho phép các địa phương phát hành trái phiếu xanh vượt hạn mức vay vốn ngân sách hiện hành cũng có thể tạo điều kiện linh hoạt hơn trong việc triển khai các dự án phát triển bền vững.

Để nâng cao tính minh bạch và độ tin cậy của thị trường, cần thiết lập các tổ chức độc lập có năng lực chuyên môn trong lĩnh vực đánh giá môi trường, xếp hạng ESG và kiểm toán xanh. Các tổ chức này đóng vai trò then chốt trong việc giảm thiểu hiện tượng greenwashing (tẩy xanh) và củng cố lòng tin của nhà đầu tư trong và ngoài nước. Đây cũng là điều kiện tiên quyết để Việt Nam từng bước tiếp cận với các chuẩn mực quốc tế và thu hút nguồn vốn xanh xuyên biên giới.

KẾT LUẬN

Kinh nghiệm từ Nhật Bản cho thấy, việc phát triển thị trường trái phiếu xanh không thể tách rời các yếu tố thể chế, chính sách hỗ trợ và hệ sinh thái tài chính đồng bộ. Việt Nam cần đồng thời hoàn thiện khuôn khổ pháp lý, hỗ trợ khu vực tư nhân, tăng cường vai trò điều phối của Nhà nước và nâng cao năng lực đánh giá môi trường để xây dựng một thị trường trái phiếu xanh hiệu quả, minh bạch và hấp dẫn đối với nhà đầu tư trong nước và quốc tế. Nếu được thực hiện một cách hệ thống và chiến lược, trái phiếu xanh sẽ không chỉ là công cụ tài chính, mà còn trở thành đòn bẩy thúc đẩy chuyển dịch kinh tế xanh và phát triển ngành năng lượng tái tạo tại Việt Nam trong những thập niên tới.

Tài liệu tham khảo:

1. Climate Bonds Initiative. (2022). Green Bond Market Summary 2022, https://www.climatebonds.net.

2. Fang, H., and Nogami, S. (2022). グリーンボンドにおける経営効率分析方法の提案 (Đề án về phương pháp phân tích hiệu quả kinh tế của trái phiếu xanh), In IEICE Conferences Archives, The Institute of Electronics, Information and Communication Engineers.

3. Institute for Global Environmental Strategies (IGES) (2021). Japan Green Bond Market Report 2021, https://www.iges.or.jp/jp/publication_documents/pub/fact/jp/12633/Japan%2BReport_2021_English_Final_0.pdf.

4. Ministry of the Environment Japan (2020). Green Bond Guidelines, https://www.env.go.jp.

5. Mori, N., Shimizu, N. (2019). Current situation and challenges of green bonds in Japan from the view point of promoting repeat issuance: analysis on results of a questionnaire survey to issuers, http://www.jstor.com/stable/resrep.

6. Nguyễn, T. T. M. (2019). Xu hướng phát triển thị trường trái phiếu xanh trên thế giới và kinh nghiệm cho Việt Nam, http://tapchitaichinh.vn/kinh-te-vi-mo/xu-huong-phat-trien-thi-truong-trai-phieu-xanh-tren-the-gioi-va-kinh-nghiem-cho-viet-nam-302121.html.

7. Shimanouchi, T., Tauira, Y., and Yamamoto, H. (2022). グリーンボンドを促進させるための諸政策の検討 (Đánh giá các chính sách thúc đẩy trái phiếu xanh), ĐaKwansei Gakuin University, Kameda Seminar, ISFJ2022 Policy Forum.

8. Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (2021). Sổ tay phát hành trái phiếu xanh, trái phiếu xã hội và trái phiếu bền vững.