Phân tích quan điểm đa chiều về phát triển kinh tế du lịch bền vững tại TP. Hồ Chí Minh

Dương Trần Trung Hiếu

Nghiên cứu viên độc lập

Email: duongtrantrunghieu27011990@gmail.com

Tóm tắt

TP. Hồ Chí Minh là trung tâm kinh tế lớn của cả nước, đồng thời là điểm đến du lịch sôi động với sự đa dạng về văn hóa, dịch vụ và cơ hội đầu tư. Tuy nhiên, quá trình phát triển kinh tế du lịch tại đây cũng đặt ra nhiều thách thức liên quan đến quá tải hạ tầng, phân hóa lợi ích và áp lực lên tài nguyên đô thị. Nghiên cứu này ứng dụng phương pháp Q nhằm phân tích quan điểm đa chiều của các bên liên quan, gồm: người dân địa phương, doanh nghiệp du lịch và cán bộ quản lý về phát triển kinh tế du lịch bền vững. Thông qua quá trình xếp hạng Q-sort và phân tích nhân tố, nghiên cứu nhận diện các nhóm quan điểm nổi bật, từ đó rút ra những gợi ý chính sách nhằm cân bằng lợi ích, thúc đẩy hợp tác và định hướng phát triển kinh tế du lịch theo hướng bền vững, phù hợp với điều kiện đô thị đặc thù của TP. Hồ Chí Minh.

Từ khóa: Kinh tế du lịch, phát triển bền vững, quan điểm đa chiều, TP. Hồ Chí Minh

Summary

Ho Chi Minh City is a major economic hub of Vietnam and a vibrant tourism destination characterized by cultural diversity, dynamic services, and investment opportunities. However, the development of local tourism economy presents significant challenges, including infrastructure overload, unequal distribution of benefits, and increasing pressure on urban resources. This study employs the Q methodology to analyze the diverse perspectives of stakeholders including local residents, tourism businesses, and government officials, regarding sustainable tourism economic development. Through the Q-sort ranking process and factor analysis, the research identifies prominent viewpoint groups and offers policy recommendations aimed at balancing stakeholder interests, fostering collaboration, and guiding tourism economic development in a sustainable manner that aligns with the unique urban conditions of Ho Chi Minh City.

Keywords: Tourism economy, sustainable development, diverse perspectives, Ho Chi Minh City

ĐẶT VẤN ĐỀ

Phát triển kinh tế du lịch đang ngày càng trở thành một chiến lược trọng tâm trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế của các đô thị lớn, trong đó có TP. Hồ Chí Minh. Là trung tâm kinh tế, văn hóa và giao thương của cả nước, Thành phố không chỉ thu hút hàng triệu lượt khách du lịch mỗi năm, mà còn đóng vai trò then chốt trong việc hình thành chuỗi giá trị du lịch quốc gia. Đặc biệt, sau sắp xếp đơn vị hành chính với tỉnh Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu, vai trò của TP. Hồ Chí Minh sẽ thiên về điều phối và tổ chức các sự kiện văn hóa lớn, đẩy mạnh ứng dụng du lịch thông minh, trong khi Bình Dương phát triển các sản phẩm công nghiệp, Bà Rịa - Vũng Tàu khai thác thế mạnh nghỉ dưỡng biển đảo (Hoàng Tuyết, 2025). Sự cộng hưởng này sẽ giúp du lịch TP. Hồ Chí Minh vừa phong phú, vừa đậm bản sắc, đủ sức giữ chân du khách lâu hơn và hấp dẫn hơn.

Tuy nhiên, sự phát triển nhanh chóng của ngành du lịch cũng đi kèm với nhiều thách thức như: quá tải hạ tầng, áp lực lên môi trường và sự phân hóa trong thụ hưởng lợi kinh tế giữa các nhóm xã hội (Nguyen và Tran, 2021). Trong bối cảnh đó, việc hướng đến một mô hình phát triển kinh tế du lịch theo hướng bền vững trở nên cấp thiết, không chỉ nhằm đảm bảo tăng trưởng dài hạn mà còn để duy trì chất lượng sống đô thị và bảo tồn giá trị văn hóa - môi trường. Nghiên cứu quan điểm của các bên liên quan đóng vai trò quan trọng trong việc hoạch định chính sách phù hợp và phương pháp Q là một công cụ hiệu quả để khám phá những góc nhìn đa chiều trong bối cảnh đặc thù của từng địa phương (Brown, 1993).

CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Cơ sở lý thuyết

Kinh tế du lịch là một bộ phận quan trọng của nền kinh tế, liên quan đến hoạt động sản xuất, cung ứng và tiêu dùng các sản phẩm - dịch vụ phục vụ du khách. Theo Dwyer và Forsyth (2006), kinh tế du lịch không chỉ tạo ra doanh thu và việc làm, mà còn đóng vai trò lan tỏa đến các lĩnh vực khác như giao thông, nông nghiệp và xây dựng. Đặc biệt, ở các đô thị lớn, du lịch trở thành động lực phát triển dịch vụ và thu hút đầu tư.

Trong khi đó, phát triển bền vững được hiểu là quá trình phát triển thỏa mãn nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai, trên cả 3 phương diện: kinh tế, xã hội và môi trường (WCED, 1987). Áp dụng vào lĩnh vực du lịch, phát triển bền vững đòi hỏi sự cân bằng giữa khai thác tài nguyên du lịch để tăng trưởng kinh tế với bảo vệ môi trường, bảo tồn văn hóa và đảm bảo lợi ích công bằng giữa các nhóm xã hội.

Từ đó, có thể hiểu phát triển kinh tế du lịch bền vững là quá trình phát triển ngành du lịch theo hướng tạo ra giá trị kinh tế dài hạn, ổn định và bao trùm, đồng thời hạn chế tối đa tác động tiêu cực đến môi trường và xã hội. Đây là định hướng chiến lược trong chính sách phát triển đô thị hiện đại, đặc biệt tại các thành phố lớn như TP. Hồ Chí Minh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp Q methodology - một cách tiếp cận kết hợp định tính và định lượng, được phát triển bởi William Stephenson từ thập niên 1930, nhằm khám phá và phân loại các quan điểm chủ quan của con người một cách có hệ thống (Brown, 1993). Khác với các phương pháp định lượng truyền thống, Q tập trung vào “người” hơn là “biến số”, với mục tiêu tìm ra các nhóm quan điểm nổi bật trong một tập thể.

Các bước thực hiện nghiên cứu như sau:

- Xây dựng tập phát biểu (Q-set): thu thập và chọn lọc khoảng 40-50 phát biểu thể hiện đa dạng quan điểm về phát triển kinh tế du lịch bền vững. Các phát biểu được xây dựng từ phân tích tài liệu, chính sách, nghiên cứu trước đó và phỏng vấn sơ bộ.

- Lựa chọn người tham gia nghiên cứu (P-set): 80 người tham gia, chia thành 3 nhóm chính: người dân địa phương (30-35 người); doanh nghiệp du lịch (25-30 người); cán bộ quản lý nhà nước (15-20 người). Việc chọn mẫu được thực hiện theo phương pháp chọn lọc có chủ đích, đảm bảo tính đa dạng và liên quan đến chủ đề nghiên cứu.

- Thực hiện xếp hạng phát biểu (Q-sort): mỗi người tham gia được yêu cầu xếp hạng các phát biểu theo mức độ đồng ý hoặc không đồng ý, trên một bảng phân phối định sẵn (thường theo thang điểm từ -4 đến +4). Việc xếp hạng phản ánh quan điểm cá nhân của từng người về vấn đề được nghiên cứu.

Tổng hợp và xử lý dữ liệu Q-sort bằng tay: kết quả xếp hạng của từng người được tổng hợp vào bảng Excel và phiếu mã hóa. Tiếp theo:

+ Tính điểm trung bình của mỗi phát biểu trong từng nhóm đối tượng.

+ So sánh các Q-sort có kiểu xếp hạng tương tự để nhận diện nhóm quan điểm điển hình.

+ Tập trung vào các phát biểu được xếp ở 2 cực (+4, -4) để xác định đặc trưng từng nhóm.

- Phân tích và diễn giải nhóm quan điểm: mỗi nhóm quan điểm được mô tả dựa trên các phát biểu đại diện, nêu rõ đặc trưng nhận thức và thái độ. Đồng thời, so sánh sự khác biệt giữa các nhóm đối tượng (dân cư - doanh nghiệp - quản lý) để rút ra các kết luận và hàm ý chính sách cho phát triển kinh tế du lịch bền vững tại địa phương.

KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN

Kết quả nghiên cứu

Kết quả Q-sort từ 80 người tham gia, chia thành 3 nhóm đối tượng (người dân, doanh nghiệp và cán bộ quản lý), cho thấy sự khác biệt rõ rệt trong quan điểm về phát triển kinh tế du lịch bền vững tại TP. Hồ Chí Minh. Thông qua phân tích và so sánh các bảng xếp hạng, 3 nhóm quan điểm đặc trưng đã được xác định, phản ánh cách tiếp cận và mức độ ưu tiên khác nhau giữa các bên liên quan. Nhóm thứ nhất tập trung vào tăng trưởng và mở rộng đầu tư; nhóm thứ hai đề cao sự cân bằng giữa phát triển và bảo tồn; nhóm thứ ba nhấn mạnh đến vai trò của cộng đồng và yếu tố môi trường. Bảng sau minh họa các phát biểu tiêu biểu cùng mức độ đồng thuận đặc trưng của từng nhóm quan điểm.

Bảng: Tổng hợp các nhóm quan điểm điển hình từ kết quả Q-sort

Nguồn: Tác giả xử lý từ kết quả khảo sát

Thảo luận

Kết quả phân tích Q-sort cho thấy, có 3 nhóm quan điểm khác nhau về phát triển kinh tế du lịch bền vững tại TP. Hồ Chí Minh, phản ánh sự khác biệt trong lợi ích, nhận thức và mức độ ưu tiên giữa các bên liên quan, cụ thể:

Nhóm 1 (chủ yếu là doanh nghiệp) ưu tiên tăng trưởng kinh tế, thể hiện qua việc đồng thuận cao với các phát biểu như: “Du lịch là động lực thúc đẩy kinh tế địa phương phát triển” và “Quảng bá hình ảnh và tăng lượng khách là ưu tiên hàng đầu” (đều +4). Tuy nhiên, nhóm này lại ít quan tâm đến bảo vệ môi trường hoặc kiểm soát phát triển quá mức, ví dụ như “Chính quyền cần kiểm soát chặt chẽ phát triển dự án du lịch quy mô lớn” chỉ được xếp -1.

Nhóm 2 (phần lớn là cán bộ quản lý) thể hiện quan điểm trung hòa và điều tiết. Họ đồng tình ở mức cao với phát biểu như: “Phát triển du lịch phải đi kèm bảo vệ môi trường” (+3) và “Cộng đồng địa phương nên được tham gia vào hoạch định chính sách du lịch” (+3). Quan điểm này cho thấy nỗ lực cân bằng giữa phát triển và bảo tồn, nhưng cũng phản ánh sự giằng co trong chính sách khi thiếu ưu tiên rõ ràng.

Nhóm 3 (đa số là người dân) có thái độ thận trọng với sự phát triển quá nhanh. Họ đồng ý mạnh với “Du lịch đang gây áp lực lớn lên giao thông và chất lượng sống” (+4) và “Cần kiểm soát phát triển dự án quy mô lớn” (+4); đồng thời phản đối việc mở rộng đầu tư nếu không có kiểm soát (-2 với phát biểu về hỗ trợ doanh nghiệp đầu tư). Nhóm này kỳ vọng vào một mô hình du lịch có sự tham gia và giám sát của cộng đồng.

Sự khác biệt rõ rệt trong cách xếp hạng các phát biểu chủ chốt cho thấy tồn tại khoảng cách giữa các bên liên quan, đặc biệt là giữa mong muốn tăng trưởng của doanh nghiệp và lo ngại về môi trường, văn hóa từ phía người dân. Dù vậy, điểm chung là cả 3 nhóm đều ghi nhận vai trò quan trọng của cộng đồng trong phát triển du lịch. Đây chính là nền tảng để thiết kế các chính sách bao trùm và có sự tham gia thực chất từ người dân.

Kết quả nghiên cứu cho thấy, việc dung hòa các quan điểm này là rất cần thiết để hướng tới phát triển kinh tế du lịch theo hướng bền vững, công bằng và phù hợp với điều kiện đặc thù của TP. Hồ Chí Minh.

KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH

Kết luận

Nghiên cứu đã ứng dụng phương pháp Q để phân tích quan điểm đa chiều của các bên liên quan về phát triển kinh tế du lịch bền vững tại TP. Hồ Chí Minh. Kết quả cho thấy, có 3 nhóm quan điểm điển hình: (1) nhóm ưu tiên tăng trưởng và đầu tư (chủ yếu là doanh nghiệp); (2) nhóm cân bằng giữa phát triển và bảo tồn (đa phần là cán bộ quản lý); (3) nhóm nhấn mạnh đến cộng đồng và môi trường (phần lớn là người dân địa phương). Những khác biệt này phản ánh sự đa dạng về lợi ích, kỳ vọng và cách tiếp cận giữa các tác nhân trong hệ sinh thái du lịch đô thị.

Từ đó có thể khẳng định, phát triển kinh tế du lịch bền vững không thể thành công nếu thiếu sự hiểu biết và kết nối giữa các nhóm lợi ích. Việc dung hòa quan điểm, tăng cường đối thoại và thiết kế chính sách bao trùm là điều kiện then chốt để đạt được sự phát triển đồng thuận, lâu dài và có trách nhiệm.

Hàm ý chính sách

Từ sự khác biệt rõ rệt trong quan điểm giữa các nhóm đối tượng về phát triển kinh tế du lịch bền vững, theo tác giả, chính quyền TP. Hồ Chí Minh cần chú trọng các định hướng chính sách sau:

Một là, cần thiết lập cơ chế đối thoại đa chiều và tham vấn cộng đồng thường xuyên: Sự đồng thuận của người dân về vai trò cộng đồng là điểm chung hiếm hoi giữa các nhóm. Do đó, cần xây dựng cơ chế đối thoại định kỳ với người dân, doanh nghiệp và chính quyền cấp cơ sở trong quá trình quy hoạch, cấp phép và giám sát các dự án du lịch. Việc này giúp giảm xung đột lợi ích và tăng tính minh bạch trong chính sách.

Hai là, cân bằng giữa mục tiêu tăng trưởng và yêu cầu bảo vệ môi trường - văn hóa. Kết quả nghiên cứu cho thấy, doanh nghiệp tập trung vào tăng trưởng, trong khi người dân lo ngại tác động tiêu cực. Vì vậy, cần có khung chính sách kiểm soát quy mô phát triển du lịch (ví dụ như giới hạn số lượng dự án, quy hoạch mật độ khách du lịch theo khu vực); đồng thời ban hành tiêu chuẩn môi trường và văn hóa bắt buộc đối với các nhà đầu tư.

Ba là, khuyến khích doanh nghiệp chuyển đổi sang mô hình du lịch bền vững. Các chính sách ưu đãi như giảm thuế, hỗ trợ tài chính hoặc cấp chứng nhận “du lịch xanh” nên được triển khai để thúc đẩy doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ sạch, sử dụng tài nguyên hiệu quả, bảo vệ di sản và tạo việc làm cho cộng đồng địa phương.

Bốn là, tăng cường năng lực và vai trò giám sát của người dân địa phương. Người dân cần được đào tạo và hỗ trợ kỹ năng về giám sát xã hội, du lịch cộng đồng và quản lý tài nguyên. Việc này không chỉ nâng cao ý thức trách nhiệm mà còn biến người dân thành chủ thể tích cực trong mô hình phát triển bền vững, thay vì chỉ là đối tượng chịu tác động.

Năm là, xây dựng hệ thống chỉ số theo dõi và đánh giá phát triển du lịch bền vững. Để kiểm soát hiệu quả, TP. Hồ Chí Minh cần có bộ chỉ số theo dõi rõ ràng, bao gồm các tiêu chí như: mức độ hài lòng của người dân, tác động môi trường, thu nhập từ du lịch cho cộng đồng và tỷ lệ doanh nghiệp áp dụng tiêu chuẩn xanh. Hệ thống này giúp đánh giá sát thực tế và điều chỉnh chính sách kịp thời.

Tài liệu tham khảo:

1. Brown, S. R. (1993). A primer on Q methodology. Operant Subjectivity, 16(3), 91-138.

2. Dwyer, L., & Forsyth, P. (2006). International handbook on the economics of tourism. Edward Elgar Publishing.

3. Hoàng Tuyết. (2025). Phát triển du lịch TP. Hồ Chí Minh sau sáp nhập: Cơ hội nhiều, cần biết cách tận dụng. Báo Mới. https://baomoi.com/phat-trien-du-lich-tp-ho-chi-minh-sau-sap-nhap-co-hoi-nhieu-can-biet-cach-tan-dung-c52824146.epi

4. Nguyen, H. T., & Tran, M. D. (2021). Sustainable tourism development in urban Vietnam.

5. World Commission on Environment and Development (WCED). (1987). Our common future. Oxford University Press.