Tổng thống Pháp Macron và người đồng cấp Nga Putin điện đàm hồi năm 2020 (Ảnh: Reuters).
Trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị toàn cầu, đặc biệt là tình hình phức tạp ở Trung Đông và cuộc xung đột Nga - Ukraine chưa có lối thoát, cuộc điện đàm này không chỉ là một động thái ngoại giao hiếm hoi mà còn hé lộ những tính toán chiến lược của cả Paris và Moscow.
Vậy điều gì đã thúc đẩy Tổng thống Macron nối lại liên lạc với người đồng cấp Nga Putin vào thời điểm hiện nay?
Bối cảnh địa chính trị: Trung Đông rối loạn và Ukraine bế tắc
Cuộc điện đàm diễn ra trong bối cảnh quốc tế đầy biến động. Trung Đông đối mặt căng thẳng leo thang sau các cuộc không kích của Mỹ và Israel nhằm vào các cơ sở hạt nhân của Iran. Tehran, đáp lại, tuyên bố đình chỉ hợp tác với Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA). Quyết định này không chỉ làm gia tăng nguy cơ phổ biến vũ khí hạt nhân mà còn đẩy các cường quốc phương Tây vào thế khó trong việc duy trì trật tự an ninh khu vực.
Cùng với đó, cuộc xung đột quân sự Nga - Ukraine tiếp tục là một lằn ranh chia cắt quan hệ giữa Nga và phương Tây. Trong khi Pháp là một trong những quốc gia ủng hộ mạnh mẽ Ukraine, với hơn 4,1 tỷ USD viện trợ quân sự kể từ tháng 2/2022, Nga kiên định với lập trường rằng phương Tây, đặc biệt là NATO, phải chịu trách nhiệm cho cuộc khủng hoảng tại Ukraine. Những khác biệt này khiến các kênh đối thoại cấp cao giữa Nga và phương Tây gần như bị đóng băng trong hơn ba năm qua.
Tuy nhiên, cuộc gọi giữa Tổng thống Macron và ông Putin cho thấy một nỗ lực ngoại giao bất ngờ nhằm “tìm kiếm tiếng nói chung” trong bối cảnh các khủng hoảng toàn cầu ngày càng đan xen. Theo nhận định của nhà nghiên cứu Héloïse Fayet từ Viện Quan hệ Quốc tế Pháp, cuộc điện đàm là “bước đi logic” của ông Macron nhằm tận dụng quan hệ tương đối ổn định của Nga với Iran và Israel để thúc đẩy giải pháp ngoại giao cho vấn đề hạt nhân Iran.
Hồ sơ hạt nhân Iran: Điểm nhấn của cuộc điện đàm
Một trong những trọng tâm chính của cuộc điện đàm là vấn đề hạt nhân Iran, đặc biệt sau khi Tehran tuyên bố chấm dứt hợp tác với IAEA.
Theo thông cáo báo chí từ Điện Kremlin, cả ông Macron và ông Putin đều nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo vệ chế độ không phổ biến vũ khí hạt nhân toàn cầu, đồng thời bày tỏ quan ngại sâu sắc trước động thái của Iran. Paris và Moscow, với tư cách là thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc, chia sẻ trách nhiệm đặc biệt trong việc ngăn chặn nguy cơ leo thang hạt nhân.
Tổng thống Macron thể hiện sự lạc quan thận trọng về khả năng Nga có thể đóng vai trò trung gian, thuyết phục Iran quay lại bàn đàm phán với IAEA. Theo Điện Élysée, ông Macron sẵn sàng thảo luận yêu cầu then chốt của Tehran: quyền làm giàu uranium trong nước, miễn là Iran cam kết không theo đuổi chương trình vũ khí hạt nhân. Đây là một lập trường linh hoạt, phản ánh nỗ lực của Pháp nhằm tái khởi động các cuộc đàm phán trong khuôn khổ Thỏa thuận Hành động Chung Toàn diện (JCPOA), vốn đã bị đình trệ kể từ khi Mỹ rút khỏi thỏa thuận năm 2018.
Ngoại trưởng Pháp Jean-Noël Barrot, trong cuộc phỏng vấn với báo Le Monde, nhấn mạnh, chỉ một khuôn khổ đàm phán toàn diện mới có thể loại bỏ nguy cơ phổ biến vũ khí hạt nhân. Ông cảnh báo, các cuộc tấn công của Israel vào cơ sở hạt nhân Iran, dù làm chậm chương trình hạt nhân, song không thể thay thế một giải pháp ngoại giao bền vững. Ông cũng lưu ý rằng lãnh thổ châu Âu hiện nằm trong tầm bắn của các tên lửa đạn đạo Iran, làm tăng tính cấp bách của việc đạt được một thỏa thuận.
Nhà phân tích chính trị Pháp Dominique Moïsi nhận định: “Tổng thống Macron đang cố định vị Pháp như cầu nối ngoại giao, tận dụng vai trò thành viên thường trực Hội đồng Bảo an để lấy lại ảnh hưởng ở Trung Đông, nơi Paris bị lép vế trước Mỹ và các cường quốc khu vực”. Cuộc điện đàm với ông Putin là một phần trong chiến lược này nhằm khẳng định vị thế của Pháp trong các vấn đề an ninh toàn cầu.
Về phía Nga, Tổng thống Putin tái khẳng định lập trường rằng Iran có quyền phát triển năng lượng hạt nhân vì mục đích hòa bình, đồng thời kêu gọi Tehran tuân thủ đầy đủ các cam kết theo Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT). Nga, với mối quan hệ gần gũi với Iran, tìm cách đóng vai trò trung gian để làm dịu căng thẳng giữa Tehran và các cường quốc phương Tây. Theo Điện Kremlin, cả hai nhà lãnh đạo nhất trí rằng các xung đột liên quan đến chương trình hạt nhân Iran cần được giải quyết “chỉ bằng các biện pháp ngoại giao”.
Chuyên gia quốc tế nghiên cứu về quan hệ Nga-Iran, Nikolai Kozhanov, nhận định rằng Moscow đang tận dụng cuộc khủng hoảng hạt nhân Iran để củng cố vai trò của mình như một nhân tố không thể thiếu trong các vấn đề khu vực. “Nga muốn chứng minh, bất chấp các lệnh trừng phạt hà khắc từ Mỹ và phương Tây, họ vẫn có ảnh hưởng đáng kể đối với Iran và có thể đóng vai trò trung gian hòa giải”. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh Nga đang tìm cách cân bằng quan hệ với cả Iran và Israel, một đối tác tương đối ổn định của Moscow ở Trung Đông.
Căng thẳng Iran - Israel là yếu tố then chốt thúc đẩy cuộc điện đàm. Sau các cuộc không kích của Israel, Mỹ vào cơ sở hạt nhân Iran tháng 6, Tehran đã đáp trả bằng cách phóng hơn 500 quả tên lửa đạn đạo vào lãnh thổ Israel, dù phần lớn bị đánh chặn. Iran coi các cuộc tấn công này là vi phạm luật pháp quốc tế và là lý do chính dẫn đến quyết định chấm dứt hợp tác với IAEA. Trong khi đó, Israel khẳng định các hành động quân sự là cần thiết để ngăn chặn Iran sở hữu vũ khí hạt nhân.
Theo Tổng giám đốc IAEA Rafael Grossi, hơn 400 kg uranium làm giàu của Iran - đủ để chế tạo 9 đầu đạn hạt nhân nếu được tinh luyện đến 90%, hiện không rõ tung tích sau các cuộc không kích của chúng. Điều này làm gia tăng lo ngại về nguy cơ phổ biến vũ khí hạt nhân, đặc biệt khi Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố Iran “rất gần” với việc sở hữu vũ khí hạt nhân trước các cuộc tấn công của Israel.
Nhà phân tích Trung Đông Fawaz Gerges từ Trường Kinh tế London nhận xét: “Cuộc khủng hoảng hạt nhân Iran đẩy khu vực đến bờ vực của cuộc xung đột lớn hơn. Việc ông Macron tìm cách phối hợp với ông Putin là tín hiệu tích cực nhưng triển vọng đạt được giải pháp ngoại giao rất mong manh do sự thiếu tin cậy giữa các bên”.
Ukraine: Lằn ranh chia cắt khó vượt qua
Mặc dù đạt được một số đồng thuận về vấn đề Iran, cuộc điện đàm không thể thu hẹp khoảng cách sâu sắc giữa Pháp và Nga về vấn đề Ukraine. Tổng thống Macron tái khẳng định sự ủng hộ kiên định, nhất quán của Pháp đối với chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine; đồng thời kêu gọi lệnh ngừng bắn, thúc đẩy đàm phán hòa bình. Ông cũng đã trao đổi với Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky trước và sau cuộc gọi với ông Putin để đảm bảo sự minh bạch trong lập trường của Paris.
Ngược lại, Tổng thống Putin cho rằng xung đột Ukraine là “hệ quả trực tiếp từ các chính sách của NATO phớt lờ lợi ích an ninh của Nga”. Ông nhấn mạnh bất kỳ thỏa thuận hòa bình nào cũng phải “toàn diện, lâu dài và dựa trên thực tế lãnh thổ mới”, ám chỉ các vùng lãnh thổ Ukraine mà Nga đã tuyên bố sáp nhập từ năm 2022 và Crimea năm 2014.
Theo Bloomberg, ông Macron đã thông báo với Tổng thống Zelensky rằng lập trường của ông Putin về Ukraine vẫn không thay đổi, cho thấy những khó khăn trong việc tìm kiếm một giải pháp hòa bình.
Chuyên gia về quan hệ Nga - châu Âu Tatiana Stanovaya nhận định: “Cuộc điện đàm này cho thấy Tổng thống Macron vẫn tin rằng đối thoại với Nga là cần thiết, nhưng sự bất đồng về Ukraine vẫn là rào cản quá lớn chưa thể gỡ bỏ. Nga không có ý định nhượng bộ, trong khi Pháp khó có thể từ bỏ cam kết với Ukraine”.
Giải pháp hai nhà nước: Lời kêu gọi trong tuyệt vọng?
Ngoài vấn đề hạt nhân Iran và xung đột Ukraine, cuộc điện đàm giữa nguyên thủ Pháp và Nga còn đề cập đến tình hình Palestine - Israel, nơi giải pháp hai nhà nước bị đe dọa nghiêm trọng.
Tổng thống Pháp Macron cảnh báo chính sách mở rộng khu định cư của Israel tại Bờ Tây, cùng với mức độ tàn phá ở Gaza, đang làm xói mòn triển vọng cho một giải pháp chính trị. Ông kêu gọi khôi phục Hội nghị đặc biệt của Liên hợp quốc về vấn đề này, nhấn mạnh rằng “nguy cơ lớn nhất là giải pháp chính trị sẽ đến quá muộn”.
Theo báo Haaretz, cuộc xung đột Israel-Iran kéo dài 12 ngày vào tháng 6 đã làm trầm trọng thêm tình hình ở Gaza, với hệ thống phân phối viện trợ gây tranh cãi do Israel và Mỹ hậu thuẫn bị hơn 150 tổ chức nhân đạo quốc tế kêu gọi giải tán. Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố Israel đã đồng ý với lệnh ngừng bắn 60 ngày tại Gaza, nhưng cảnh báo Hamas cần chấp nhận thỏa thuận này để tránh tình hình xấu đi.
Nhà phân tích chính trị Israel Gideon Levy nhận xét: “Lời kêu gọi của Pháp về giải pháp hai nhà nước là một nỗ lực đáng ghi nhận nhưng trong bối cảnh hiện tại, nó giống như một “tiếng nói lạc lõng”. Cả Israel và các nhóm vũ trang Palestine đều không có ý định nhượng bộ, trong khi cộng đồng quốc tế dường như bất lực”.
Ý nghĩa và triển vọng sau cuộc điện đàm
Cuộc điện đàm giữa ông Macron và người đồng cấp Putin là bước đi ngoại giao đáng chú ý nhưng triển vọng còn nhiều thách thức. Đối với Pháp, đây là cơ hội để tái khẳng định vai trò cường quốc trong các vấn đề toàn cầu, đặc biệt ở Trung Đông, nơi ảnh hưởng của Paris suy giảm. Đối với Nga, cuộc gọi củng cố hình ảnh của Moscow như một nhân tố trung gian, bất chấp sự cô lập từ phương Tây do xung đột Ukraine.
Tuy nhiên, giới chuyên gia quốc tế cảnh báo những khác biệt cơ bản giữa Nga và phương Tây, đặc biệt là về Ukraine, tiếp tục là rào cản lớn. Theo New York Times, cuộc điện đàm phản ánh nỗ lực của ông Macron nhằm “tái định vị vai trò của Pháp trong một thế giới đa cực, nơi các cường quốc khu vực đang ngày càng lấn át các nước châu Âu”. Trong khi đó, Nga dường như đang tận dụng cuộc khủng hoảng hạt nhân Iran để củng cố vị thế của mình như một đối tác không thể thiếu trong khu vực.
Nhà nghiên cứu Trung Đông Juan Cole nhận định: “Cuộc điện đàm này là bước đi táo bạo của Pháp nhưng không có gì đảm bảo nó sẽ dẫn đến kết quả cụ thể. Iran, Israel và Mỹ đều có những lợi ích riêng, không bên nào sẵn sàng nhượng bộ lúc này”.
Cuộc điện đàm giữa Tổng thống Macron và Tổng thống Putin ngày 2/7 không chỉ là sự kiện ngoại giao bất ngờ mà còn là biểu tượng của những nỗ lực tìm kiếm giải pháp trong một thế giới đầy bất ổn. Từ vấn đề hạt nhân Iran đến xung đột Ukraine và giải pháp hai nhà nước ở Trung Đông, hai nhà lãnh đạo đã cố gắng tìm kiếm tiếng nói chung, dù chỉ đạt được những đồng thuận hạn chế.
Với những thách thức địa chính trị hiện tại, cuộc gọi này có thể là bước khởi đầu cho các nỗ lực ngoại giao trong tương lai, nhưng con đường phía trước vẫn đầy rẫy khó khăn. Liệu Pháp và Nga có thể phối hợp để làm dịu các điểm nóng toàn cầu? Chỉ thời gian mới có thể trả lời.
