Nguy cơ Iran rút khỏi Hiệp ước không phổ biến vũ khí nạt nhân

Trung Đông, vùng đất vốn dĩ đã chìm trong những cơn bão địa chính trị, đang đối mặt với cuộc khủng hoảng mới đe dọa không chỉ hòa bình khu vực mà còn cả hệ thống kiểm soát vũ khí toàn cầu.

Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT), nền tảng pháp lý quan trọng nhằm ngăn chặn sự lan rộng của vũ khí hạt nhân kể từ năm 1970, hiện đứng trước nguy cơ sụp đổ khi Iran cân nhắc rút khỏi hiệp ước này. Nguyên nhân chính xuất phát từ các cuộc không kích liên tiếp của Mỹ và Israel nhằm vào các cơ sở hạt nhân chiến lược của Iran, bao gồm Natanz, Fordow và Isfahan, trong bối cảnh căng thẳng khu vực leo thang chưa từng thấy.

Bối cảnh: NPT và cuộc khủng hoảng hạt nhân

Theo TASS, NPT, được ký kết năm 1968 và có hiệu lực từ năm 1970, là một trong những trụ cột của an ninh toàn cầu. Với 187 quốc gia thành viên, NPT đặt ra ba mục tiêu chính: ngăn chặn sự lan rộng của vũ khí hạt nhân, thúc đẩy sử dụng năng lượng hạt nhân vì mục đích hòa bình và hướng tới giải trừ vũ khí hạt nhân toàn diện.

Iran, một thành viên của NPT từ năm 1970, từ lâu bị nghi ngờ vi phạm hiệp ước do chương trình làm giàu uranium vượt quá mức cần thiết cho mục đích dân sự. Tuy nhiên, các báo cáo từ Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) và tình báo Mỹ liên tục khẳng định rằng không có bằng chứng cụ thể cho thấy Iran đang phát triển vũ khí hạt nhân.

Bất chấp những tuyên bố này, căng thẳng giữa Iran với Mỹ và Israel đã leo thang kể từ khi Mỹ rút khỏi Thỏa thuận Hạt nhân (JCPOA) năm 2018 dưới thời Tổng thống Donald Trump. Kể từ đó, Iran đã tăng cường làm giàu uranium lên mức 60%, chỉ cách ngưỡng 90% cần thiết cho vũ khí hạt nhân một bước kỹ thuật ngắn.

Ngày 12/6, IAEA lần đầu tiên trong gần hai thập kỷ tuyên bố Iran không tuân thủ đầy đủ nghĩa vụ theo NPT, làm dấy lên làn sóng chỉ trích quốc tế. Ngay sau đó, Israel mở màn chiến dịch không kích “Sư tử trỗi dậy” nhằm các cơ sở hạt nhân Iran ngày 13/6, với các mục tiêu bao gồm Natanz, Fordow, nhằm “chấm dứt chương trình vũ khí hạt nhân” của Tehran.

Một tuần sau, Mỹ trực tiếp tham gia khi Tổng thống Trump xác nhận các cuộc không kích vào 2 cơ sở hạt nhân Iran ngày 21/6, bao gồm Isfahan, Natanz và Fordow. Các cuộc tấn công này, dù được Mỹ tuyên bố đã “phá hủy hoàn toàn” các cơ sở, thực tế chỉ gây thiệt hại hạn chế nhờ hệ thống phòng không của Iran và việc Tehran kịp thời sơ tán uranium làm giàu.

Đáp lại, Quốc hội Iran bỏ phiếu thông qua dự luật rút khỏi NPT và thảo luận khả năng phong tỏa Eo biển Hormuz, một động thái đe dọa an ninh năng lượng toàn cầu.

Nguy cơ Iran rút khỏi NPT: Một bước đi chiến lược?

Việc Iran cân nhắc rút khỏi NPT không phải là quyết định bất ngờ. Tháng 10/2024, các nghị sĩ Iran công khai thảo luận khả năng này như phản ứng trước các mối đe dọa từ Israel. Tuy nhiên, các cuộc không kích gần đây của Mỹ và Israel đẩy Tehran vào thế khó, buộc nước này cân nhắc các lựa chọn chiến lược để bảo vệ chủ quyền và chương trình hạt nhân, vốn được coi là biểu tượng của niềm tự hào dân tộc.

Theo ông Alaeddin Boroujerdi, thành viên Ủy ban An ninh Quốc gia và Chính sách Đối ngoại của Quốc hội Iran, việc rút khỏi NPT là “cuộc thảo luận nghiêm túc” nhằm đối phó với các hành động quân sự của Mỹ và Israel, cũng như sự im lặng của IAEA trước các cuộc tấn công vào cơ sở hạt nhân dân sự.

Nghị sĩ Ebrahim Rezaei, một thành viên khác của Ủy ban, nhấn mạnh rằng các cuộc không kích bất ngờ của Mỹ là vi phạm luật pháp quốc tế và cho rằng rút khỏi NPT sẽ cho phép Iran tự do phát triển chương trình hạt nhân mà không chịu sự giám sát của IAEA.

Tuy nhiên, các chuyên gia quốc tế cảnh báo rằng động thái này có thể mang lại nhiều rủi ro hơn lợi ích cho Iran. Tiến sĩ Kelsey Davenport, Giám đốc Chính sách Không phổ biến Hạt nhân tại Hiệp hội Kiểm soát Vũ khí (ACA), nhận định: “Nếu Iran rút khỏi NPT, họ sẽ tự cô lập mình trên trường quốc tế, mất đi quyền tiếp cận công nghệ hạt nhân dân sự và đối mặt với các lệnh trừng phạt kinh tế khắc nghiệt hơn”.

Chuyên gia Davenport cũng chỉ ra rằng tiền lệ từ Triều Tiên, quốc gia rút khỏi NPT năm 2003 và phát triển vũ khí hạt nhân, cho thấy việc rút khỏi hiệp ước không đảm bảo an ninh mà thay vào đó làm gia tăng căng thẳng khu vực.

Ngược lại, một số nhà phân tích cho rằng rút khỏi NPT có thể là đòn bẩy để Iran gây áp lực với các cường quốc phương Tây. Theo Giáo sư Mohammad Marandi, chuyên gia về quan hệ quốc tế tại Đại học Tehran, “Iran không muốn chế tạo vũ khí hạt nhân nhưng việc rút khỏi NPT sẽ là tín hiệu rằng Tehran sẵn sàng thay đổi chiến lược nếu bị đẩy vào chân tường”.

Ông Marandi lập luận rằng các cuộc không kích của Mỹ và Israel, cùng với sự thất bại của phương Tây trong việc khôi phục JCPOA, đã khiến Iran mất niềm tin vào hệ thống quốc tế.

Nguy cơ Iran rút khỏi Hiệp ước không phổ biến vũ khí nạt nhân - 2

Tác động của các cuộc không kích Mỹ - Israel

Giới chuyên gia nhận định, các cuộc không kích mạnh mẽ của Mỹ và Israel vào các cơ sở hạt nhân Iran gần đây không chỉ làm gia tăng nguy cơ Tehran rút khỏi NPT mà còn đặt ra câu hỏi về tính hợp pháp và hiệu quả của các hành động quân sự này.

Theo Tổng Giám đốc IAEA Rafael Grossi, các cuộc tấn công vào cơ sở hạt nhân dân sự là “hành vi vi phạm nghiêm trọng”, có thể gây ra những hậu quả không lường trước về an toàn hạt nhân. IAEA đã xác nhận các cơ sở Natanz, Fordow và Isfahan bị ảnh hưởng, nhưng không có dấu hiệu gia tăng mức phóng xạ ngoài môi trường.

Tuy nhiên, các cuộc không kích này dường như không đạt được mục tiêu chiến lược của Mỹ và Israel là triệt tiêu chương trình hạt nhân của Iran. Theo Press TV, Iran đã kịp thời sơ tán lượng uranium làm giàu đến nơi an toàn và giảm thiểu thiệt hại nhờ hệ thống phòng không tiên tiến. Hơn nữa, các cuộc tấn công này đã kích động tinh thần dân tộc ở Iran, với Quốc hội nước này tuyên bố sẽ không từ bỏ chương trình hạt nhân, vốn được coi là “ngành công nghiệp quốc gia”.

Tiến sĩ Hans Blix, cựu Tổng Giám đốc IAEA, nhận xét rằng các cuộc không kích chỉ làm trầm trọng thêm cuộc khủng hoảng. “Thay vì ngăn chặn Iran, các hành động quân sự của Mỹ và Israel có thể đẩy Tehran tiến gần hơn đến việc phát triển vũ khí hạt nhân như một biện pháp tự vệ”, ông đưa ra nhận định trong một cuộc phỏng vấn với báo Al Jazeera. Chuyên gia Blix cũng cảnh báo rằng việc phá hủy các cơ sở hạt nhân dân sự có thể làm suy yếu uy tín của IAEA và NPT, khi các quốc gia khác có thể nghi ngờ về tính công bằng của hệ thống kiểm soát hạt nhân toàn cầu.

Hệ lụy đối với Hệ thống kiểm soát vũ khí toàn cầu

Nếu Iran rút khỏi NPT, hệ thống kiểm soát vũ khí toàn cầu sẽ phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng nhất kể từ khi hiệp ước này có hiệu lực.

Thứ nhất, gây ra khủng hoảng không phổ biến hạt nhân. Việc Iran rút khỏi NPT có thể kích hoạt cuộc chạy đua vũ trang ở Trung Đông. Theo Hội đồng Quan hệ Đối ngoại (CFR), các quốc gia như Ả rập Xê út và Thổ Nhĩ Kỳ có thể theo đuổi chương trình hạt nhân riêng để đối trọng với Iran, làm gia tăng nguy cơ xung đột khu vực. Tiến sĩ Joseph Cirincione, chuyên gia về không phổ biến hạt nhân tại Quỹ Ploughshares, cảnh báo rằng: “Một Trung Đông hạt nhân hóa sẽ là cơn ác mộng đối với an ninh toàn cầu, với nguy cơ vũ khí hạt nhân rơi vào tay các tổ chức khủng bố”.

Thứ hai, làm suy yếu uy tín của NPT. Hiệp ước NPT vốn đã bị chỉ trích vì mang tính “phân biệt đối xử”, khi các cường quốc hạt nhân như Mỹ, Nga và Trung Quốc được phép giữ vũ khí trong khi các nước khác bị cấm. Việc Iran rút khỏi Hiệp ước sẽ củng cố lập luận rằng NPT không còn hiệu quả trong việc ngăn chặn sự lan rộng của vũ khí hạt nhân.

Theo Giáo sư Nina Tannenwald, chuyên gia về kiểm soát vũ khí tại Đại học Brown, “sự sụp đổ của NPT có thể dẫn đến một thế giới nơi các quốc gia nhỏ hơn cảm thấy họ cần vũ khí hạt nhân để tự vệ trước các cường quốc”.

Thứ ba, gây ra tác động địa chính trị to lớn. Việc Iran rút khỏi NPT sẽ làm gia tăng căng thẳng giữa các cường quốc. Nga, đồng minh của Iran, tuyên bố ủng hộ quyền phát triển chương trình hạt nhân dân sự của Tehran; chỉ trích các cuộc không kích của Mỹ và Israel.

Trong khi đó, Mỹ và các đồng minh châu Âu đang xem xét kích hoạt cơ chế để khôi phục các lệnh trừng phạt quốc tế đối với Iran trước tháng 10. Sự chia rẽ này có thể làm suy yếu các nỗ lực ngoại giao nhằm kiểm soát vũ khí toàn cầu.

Thứ tư, nguy cơ phong tỏa Eo biển chiến lược Hormuz. Iran đã đe dọa đóng cửa Eo biển Hormuz, nơi trung chuyển 20% lượng dầu toàn cầu như một biện pháp trả đũa. Điều này không chỉ gây ra khủng hoảng năng lượng mà còn kéo theo sự can thiệp quân sự từ Mỹ và các đồng minh, đẩy thế giới vào một cuộc xung đột toàn diện.

Các kịch bản tương lai

Dựa trên tình hình hiện tại, có ba kịch bản chính cho tương lai của NPT và chương trình hạt nhân của Iran:

Kịch bản 1: Đàm phán thành công. Một thỏa thuận tạm thời có thể được đạt được để hạn chế chương trình hạt nhân của Iran, đổi lại việc nới lỏng các lệnh trừng phạt và đảm bảo an ninh cho Tehran. Tuy nhiên, điều này đòi hỏi sự nhượng bộ từ cả Mỹ và Iran, điều khó xảy ra trong bối cảnh thiếu niềm tin hiện nay.

Kịch bản 2: Leo thang toàn diện. Nếu Iran rút khỏi NPT, đẩy mạnh phát triển vũ khí hạt nhân, Mỹ và Israel có thể tiến hành các cuộc tấn công quân sự quy mô lớn hơn; có thể dẫn đến một cuộc chiến tranh khu vực, với nguy cơ lan rộng ra toàn cầu.

Kịch bản 3: Thỏa thuận toàn diện mới. Một JCPOA mới, với sự tham gia của các cường quốc như Nga và Trung Quốc, có thể được đàm phán để thay thế NPT trong việc kiểm soát chương trình hạt nhân của Iran. Tuy nhiên, triển vọng này phụ thuộc vào sự hợp tác quốc tế, vốn đang bị chia rẽ bởi các lợi ích địa chính trị.

Để tránh kịch bản tồi tệ nhất, các chuyên gia quốc tế đề xuất một số giải pháp cụ thể. Tiến sĩ Davenport kêu gọi khôi phục các kênh đối thoại gián tiếp giữa Mỹ và Iran, với sự trung gian của các nước như Qatar, Oman. Trong khi đó, Giáo sư Tannenwald nhấn mạnh vai trò của Liên hợp quốc trong việc đảm bảo các cơ sở hạt nhân dân sự không bị tấn công, qua đó xây dựng lại niềm tin vào NPT.

Nga và Trung Quốc, với tư cách là thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an, cũng cần đóng vai trò tích cực hơn trong việc ngăn chặn leo thang quân sự.

Tương lai của Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT) đang đứng trước một ngã rẽ lịch sử. Các cuộc không kích của Mỹ và Israel vào các cơ sở hạt nhân chiến lược của Iran, cùng với nguy cơ Tehran rút khỏi NPT, không chỉ đe dọa an ninh Trung Đông mà còn làm lung lay nền tảng của hệ thống kiểm soát vũ khí toàn cầu.

Trong một thế giới vốn đã chia rẽ bởi các cuộc xung đột địa chính trị, việc bảo vệ NPT đòi hỏi sự hợp tác quốc tế, lòng tin, và cam kết từ tất cả các bên.