12/05/2025 16:13

12/05/2025 16:13

In bài này (Ctrl+P)

Từ Bỉ, gà lôi lam mào trắng Việt Nam hồi cố hương

Một cặp

Gà lôi lam mào trắng (Lophura edwardsi) là loài chim thuộc họ trĩ đặc hữu của Việt Nam, trong lịch sử chỉ phân bố tự nhiên ở các vùng rừng ẩm thường xanh trên đất thấp (dưới 300 mét trên mực nước biển) ở các tỉnh Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị và thành phố Huế.

Theo bài viết trên ZOO Science ngày 19-3, dù có kích thước khá lớn, gà lôi lam mào trắng vẫn là một ẩn số đối với giới khoa học trong một thời gian dài - tới cuối thế kỷ 19 mới được phát hiện chính thức.

Gà lôi lam mào trắng (con mái) và chim con - Ảnh: Ariel Jacken trên BirdingASIA 42 (2024)

Thế nhưng loài chim này gần như vắng bóng trong tự nhiên từ năm 2000 đến nay. "Các nhà khoa học chưa bao giờ có cơ hội nghiên cứu loài chim này trong môi trường tự nhiên.

Toàn bộ hiểu biết của chúng ta về gà lôi lam mào trắng đều đến từ các quan sát tại các vườn thú hoặc từ những người thu thập chim địa phương trong quá khứ" - Dams nói.

Môi trường sống của gà lôi lam mào trắng vốn chịu tác động nặng nề từ nạn phá rừng và hoạt động nông nghiệp.

Thêm nữa, các cánh rừng miền Trung Việt Nam cũng bị hủy hoại hoàn toàn trong chiến tranh vì chất độc da cam, bom napalm gây cháy rừng.

Năm 2024, gà lôi lam mào trắng được xếp vào nhóm "cực kỳ nguy cấp, có thể đã tuyệt chủng trong tự nhiên" trên Sách đỏ IUCN (Liên minh Bảo tồn thiên nhiên quốc tế), với số lượng cá thể ước tính ngoài tự nhiên từ 0 - 49 con.

Thời gian cứu gà lôi lam mào trắng khỏi tuyệt chủng không còn nhiều, song điều may mắn là vẫn chưa quá muộn.

Toàn bộ số chim này đều có nguồn gốc từ một nhóm ban đầu gồm 26 cá thể do nhà nghiên cứu chim huyền thoại Jean Delacour mang về điền trang của ông tại làng Clères, Pháp. Từ đó chúng được phân phối đi khắp thế giới.

Đáng tiếc, chiến tranh lại một lần nữa cản trở tiến trình bảo tồn: trong Thế chiến thứ II, quần thể gà lôi lam mào trắng T ở châu Âu gần như bị xóa sổ.

Tuy nhiên nhờ nỗ lực của một số nhà nhân giống, loài chim này đã được phục hồi, mở ra hy vọng về một chương trình tái thả thành công trong tự nhiên.

Vậy làm thế nào để cứu một loài khỏi tuyệt chủng? Điều này không hề đơn giản. Trên thực tế, đây là một dự án khổng lồ, đòi hỏi sự phối hợp của nhiều yếu tố quyết định.

Đa dạng di truyền đóng vai trò then chốt trong việc tái thả một loài vào tự nhiên. Quần thể có nguồn gene càng phong phú thì khả năng thích nghi với môi trường mới càng cao.

Con số khoảng 1.000 cá thể trên toàn cầu - trong đó 370 con đang được chăm sóc tại các vườn thú theo chương trình quản lý quần thể EEP của Hiệp hội Các vườn thú và thủy cung châu Âu (EAZA) - là nền tảng vững chắc để phục hồi gà lôi lam mào trắng.

Tuy nhiên không phải tất cả các cá thể đều đủ điều kiện tham gia chương trình này.

Nhóm nghiên cứu trước tiên sẽ xác định những cá thể có ý nghĩa di truyền quan trọng đối với việc bảo tồn loài và nên góp mặt trong quần thể tương lai tại Việt Nam.

Họ sử dụng công nghệ giải trình tự gene tiên tiến để đánh giá độ thuần chủng của từng cá thể, sau đó tiến hành phân tích di truyền nhằm xác định phả hệ của chúng.

Dựa trên dữ liệu thu được, các chuyên gia sẽ đưa ra khuyến nghị về nhân giống: Những cá thể nào nhất định phải được đưa về Việt Nam?

Con trống này sẽ phù hợp với con mái nào? Từ đây các nhà khoa học tại vườn thú Antwerp đã đi đến quyết định cụ thể: một cặp gà lôi lam mào trắng sinh tại vườn thú Antwerp nhưng đang sống tại vườn thú "anh em" Planckendael sẽ được chuyển về Việt Nam.

Cặp chim này sẽ được chăm sóc tại Việt Nam, thế hệ con của chúng sẽ được chuẩn bị cho cuộc sống ngoài tự nhiên.

Trung tâm nhân giống đã làm tốt nhiệm vụ, nhưng để chương trình đưa gà lôi lam mào trắng Việt Nam hồi cố hương thật sự thành công, còn cần có môi trường tự nhiên phù hợp để cặp chim được tái thả một cách an toàn.

Dams phân tích: "Thiệt hại đối với môi trường sống tự nhiên của loài này là rất nghiêm trọng.

Vẫn còn nhiều khu vực cằn cỗi, nơi cây cối không thể mọc lên do đất bị ô nhiễm nặng.

Tuy nhiên may mắn là vẫn còn một số khu bảo tồn thiên nhiên còn nguyên vẹn, nơi chúng ta có thể thả chim trở lại môi trường hoang dã một cách an toàn".

Vẫn chưa thể vội mừng. Còn một thách thức khác: thói quen đặt bẫy động vật hoang dã của dân địa phương.

Theo kế hoạch, cặp gà lôi lam mào trắng sẽ từ vườn thú Planckendael về đến Vinpearl Safari Phú Quốc.

Tại đây chúng sẽ trải qua giai đoạn kiểm dịch trước khi được chuyển đến trung tâm nhân giống để nhân giống chim non, với hy vọng lứa chim con đầu tiên sẽ nở trong năm nay hoặc năm 2026. Khi đã đủ số lượng, những con chim non này sẽ được thả về tự nhiên.

Theo Dams, quá trình này sẽ đòi hỏi nhiều thử nghiệm và điều chỉnh. Khi quần thể gà lôi lam mào trắng đủ lớn, các nhà khoa học sẽ tiến hành theo dõi sự di chuyển, khả năng sống sót và hoạt động sinh sản của chúng thông qua thiết bị định vị.

Gà lôi lam mào trắng (con trống) - Ảnh: Science ZOO

Dữ liệu thu thập được sẽ giúp các chuyên gia điều chỉnh chiến lược tái thả sao cho hiệu quả nhất.

Bên cạnh vườn thú Antwerp, chương trình này còn có sự tham gia của gần 20 đối tác quan trọng như nhóm cố vấn phân loại bộ gà (Galliformes TAG) thuộc EAZA, Hiệp hội Chim trĩ thế giới, tổ chức BirdLife International, cùng các vườn thú và tổ chức bảo tồn động vật hoang dã.

Ngoài công việc ở vườn thú Antwerp, Dams còn là chủ tịch Galliformes TAG.

Các tổ chức này hợp tác trong khuôn khổ Nhóm phục hồi gà lôi lam mào trắng, cũng do Dams chủ trì.

Theo Dams, việc tái thả được xem là thành công nếu có ba quần thể gà lôi lam mào trắng được duy trì ổn định tại ba khu vực khác nhau.

Việc phân tán quần thể ra ba địa điểm giúp giảm rủi ro: nếu một khu vực gặp vấn đề, hai quần thể còn lại vẫn có thể tồn tại an toàn.

Thành công của dự án có thể mang lại lợi ích rộng lớn hơn.

Gà lôi lam mào trắng chia sẻ môi trường sống với mang lớn (Muntiacus vuquangensis) và voọc chà vá chân đỏ (Pygathrix nemaeus). Thậm chí sao la cũng từng được phát hiện trong khu vực này.

"Thông qua dự án bảo tồn gà lôi lam mào trắng, chúng ta có cơ hội bảo vệ không chỉ một loài, mà còn cả hệ sinh thái và cộng đồng địa phương. Thật tuyệt vời khi được góp phần vào một dự án như thế này" - Dams kết luận.

"Ai đưa tôi đi chụp được con gà lôi lam mào trắng sinh sống trong tự nhiên, tôi tặng ngay 10.000 USD" - đó là tuyên bố của một nhiếp ảnh gia nổi tiếng trong lĩnh vực chụp ảnh thiên nhiên hoang dã, cho thấy gà lôi lam mào trắng hiếm như thế nào.

Gà lôi lam mào trắng được mô tả lần đầu tiên từ cuối thế kỷ 19. Đó là năm 1896, từ 4 cá thể do các nhà truyền giáo Pháp thu được tại Quảng Trị (mẫu tại Bảo tàng Lịch sử tự nhiên quốc gia, Paris, Pháp).

Từ năm 1923 - 1929, nhà khoa học Jean Delacour tổ chức 7 chuyến nghiên cứu ở Đông Dương và thu được 64 cá thể, trong đó 28 cá thể được vận chuyển sang Pháp.

Từ nguồn gốc này, có hơn 1.000 cá thể được nhân lên trong điều kiện nuôi nhốt. Mục đích đưa về Pháp khi đó của nhà tự nhiên học Jean Delacour là để phục vụ nghiên cứu.

Nếu không có chuyến "xuất cảnh" ấy, có lẽ giờ đây chúng ta đã không thể thấy được gà lôi lam mào trắng.

Năm 1996, Tổ chức Bảo tồn chim quốc tế (BirdLife International) tái phát hiện gà lôi lam mào trắng trong tự nhiên thông qua các mẫu vật mà lực lượng kiểm lâm thu được trong quá trình ngăn chặn buôn bán động vật hoang dã.

Tuy nhiên chỉ bốn năm sau khi tái xuất hiện, loài chim này lại "biến mất".

Bất chấp các nỗ lực tìm kiếm bằng nhiều phương pháp, bao gồm hơn 130.000 ngày bẫy ảnh tại những địa điểm tiềm năng nhất trong vùng phân bố lịch sử của nó, gà lôi lam mào trắng đã không được ghi nhận trong tự nhiên kể từ năm 2000.

Bà Phạm Tuấn Anh và các tình nguyện viên đi thực địa tại Khu dự trữ thiên nhiên Động Châu - khe Nước Trong - Ảnh: VietNature

Theo các chuyên gia, các mối đe dọa chính đối với sự tồn tại loài này là tình trạng mất sinh cảnh sống phù hợp do diện tích lớn rừng đất thấp đã bị tàn phá trong chiến tranh, sau đó lại tiếp tục được chuyển đổi thành đất nông nghiệp, đất ở.

Thêm nữa, tình trạng săn bẫy kéo dài đã làm nhiều cánh rừng trở thành "rừng rỗng", vắng bóng chim thú.

Gà lôi lam mào trắng kiếm ăn, làm ổ và đẻ trứng trên mặt đất, mỗi năm chỉ đẻ một lứa vào cuối xuân, trung bình từ 4-6 trứng, thực sự không nhiều để chống chọi với các mối nguy hiểm rình rập hằng ngày trong rừng thẳm từ các loài thiên địch và cả con người, trong hoàn cảnh biến đổi khí hậu ngày càng bất định.

Trong khi đó, quần thể nuôi nhốt của loài gà lôi lam mào trắng ngày càng già đi và có thể mất đi một số tập tính hoang dã sau gần một thế kỷ sống dưới sự chăm chút của con người.

Vì thế thời gian còn lại để phục hồi gà lôi lam mào trắng không phải là vô tận, nên phải hành động ngay để cứu loài này trước khi quá muộn!

Tính từ những ngày đầu tìm kiếm, tái phát hiện loài "gà lạ" này trong những năm 1990 của thế kỷ trước đến nay, đã tròm trèm 30 năm nỗ lực đưa gà lôi lam mào trắng trở lại thiên nhiên.

Ba địa điểm với sinh cảnh phù hợp nhất tại Khu dự trữ thiên nhiên Động Châu - khe Nước Trong (Quảng Bình), Khu bảo tồn thiên nhiên Phong Điền (Huế) và Khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ (Hà Tĩnh) được lựa chọn và chuẩn bị cho việc tái thả gà lôi lam mào trắng.

Các địa điểm này phải được tuần tra bảo vệ thường xuyên để loại bỏ hoàn toàn nguy cơ săn, bẫy và các tác động khác làm xáo trộn nơi sinh sống của các loài động vật hoang dã.

Đồng thời các cuộc khảo sát bằng phương pháp bẫy ảnh cũng được tiến hành định kỳ để giám sát các loài động vật hoang dã, đặc biệt là các loài thiên địch của gà lôi lam mào trắng như cầy, rắn, các loài chim ăn thịt…

Hiện nay khối chuồng nhân nuôi đầu tiên rộng gần 800m2 đã hoàn thành, có thể chứa tối đa 10-12 cặp gà, sẵn sàng đón nhận gà giống bố mẹ sẽ chuyển từ châu Âu về trong nửa đầu năm 2025.

Trung tâm sẽ áp dụng biện pháp nhân nuôi sinh sản hoàn toàn tự nhiên, để cho gà mẹ tự ấp và nuôi con, huấn luyện lại cho gà các tập tính hoang dã, và thích nghi lại với khí hậu nhiều mưa, nắng, gió của quê hương miền Trung.

Dự kiến khoảng năm 2027, những "chiến binh" gà lôi lam mào trắng đầu tiên sẽ được thả thử ra ngoài thiên nhiên và giám sát tại các địa điểm đã được chuẩn bị kỹ lưỡng, không còn săn bẫy hay tác động có hại khác của con người.

Chương trình phục hồi gà lôi lam mào trắng sẽ được coi là thành công khi tạo dựng được ít nhất ba quần thể tồn tại bền vững trong tự nhiên, mỗi quần thể tối thiểu 200 cá thể trưởng thành.

Hành trình trở về này rất cần sự đồng hành và sẻ chia của cộng đồng, của các nhà hảo tâm, của tất cả những ai quan tâm đến số phận của loài gà lôi lam mào trắng ở trong và ngoài nước.

Có thể nói, để đi đến được giai đoạn này là nhờ thành quả của một chương trình nghiên cứu khoa học nghiêm khắc và bền bỉ, có sự hỗ trợ của chuyên gia bảo tồn thế giới và sự góp sức của các cơ quan địa phương cũng như các tổ chức khoa học và xã hội trong nước.

Các địa phương ghi nhận sự xuất hiện của gà lôi lam mào trắng ở miền Trung Việt Nam. Ảnh đăng trên tạp chí trên BirdingASIA 42 (2024)

Giai đoạn tiếp theo sẽ phụ thuộc rất nhiều vào sự chung tay góp sức của cộng đồng. Công sức của các nhà khoa học, các tổ chức trong và ngoài nước sẽ đổ sông đổ biển nếu người Việt chúng ta không thành công với việc chấm dứt nạn săn bẫy, phá rừng…

Ví dụ, những người trực tiếp được huấn luyện bảo vệ gà lôi lam mào trắng khi tái thả ra tự nhiên sẽ là những người địa phương, được đào tạo, huấn luyện kỹ càng vì sẽ không ai làm tốt hơn chính người bản địa. Đồng thời, cũng phải có vùng đệm để bảo vệ từ xa cho khu vực tái thả.

Hy vọng chúng ta sẽ thúc đẩy được những hành động thiết thực như chấm dứt tiêu thụ chim thú hoang dã, dạy và làm gương cho trẻ con về việc cần phải bảo vệ sự đa dạng của cây cỏ chim muông.

Và một ngày không xa, những cố gắng đó sẽ trả lại cho thiên nhiên những gì vốn thuộc về nó…

-----------------------------------------------------------------------------------------------------